Tuproqlarning element tarkibi

Tuproqdagi elementlarning guruhlari va bazi xususiyatlari
Shuni alohida qayd etish kerakki, tuproq amaliy jihatdan Mendeleev elementlar davriy sistemasidagi deyarli barcha elementlarni o‘zida mujassamlantiradi.
Tuproq o‘zining element tarkibi va miqdorlari jihatidan o‘zaro va landshaftni boshqa bloklaridan (3-4-jadval) farq qiladi. Tirik organizmlar asosan organogen elementlaridan tuzilgan ularning asosiy massasini C, Н, N, O, P, S tashkil qiladi, mineral komponentlar esa nisbatan oz miqdorda kiradi.
Individual minerallar odatda bir necha elementdan iborat bo‘ladi. Oksidlar ikkita, silikatlarga 5-11 gacha, tuzlar 2-5 elementlardan tashkil topadi.
Odatda tuproq tarkibidagi barcha elementlar zaruriy hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich tuproqni birinchi farq qiluvchi xususiyatidir. Tuproqning ikkinchi xususiyati undagi uglerod va kremniy miqdorining yuqoriligi bo‘lib bu o‘z navbatida tuproq hosil bo‘lishidagi o‘simlik va tog‘ jinsining rolini ko‘rsatadi. Bunda uglerod asosan organik modda, ya’ni o‘simlik va hayvonot dunyosi qoldig‘idan tuproqda paydo bo‘ladi. Kremniy tuproqni vujudga keltiruvchi asosiy poydevor elementi tuproqning uchinchi farq qiluvchi belgisi tuproq tarkibidagi elementlar juda oz miqdordan bir necha ko‘p foizgacha bo‘lishi mumkin.
Tuproqning kesma tuzilishidagi element tarkibida kuchli differensial organogen, elyuvial va karbonatli qatlamlarda bo‘ladi.

Gipsli, arzikli tuproqlarda gips va arzikli qatlam ma’lum chuqurlikda, bir tekisda bo‘lsa, bunday tuproqlarning shu qatlamlari ustida qator elementlar akkumulyatsiyalanadi.

Elementlarning miqdoriy ko‘rsatkichlarini tebranish oralig‘i xilma-xil bo‘lishiga qaramasdan har bir element uchun aynan shu tuproqqa xos bo‘lgan tipik konsentratsiyalari (Orlov, 1992) Si-26-44, Al-1-8, Fe-0,5-6, Ca-0,3-5, K-0,2-3, Na-0,2-2, Mg-0,1-2, Ti-0,2-0,5, Mn-0,01-0,3, Co-0,5-4, N-0,05-0,2, P-0,02-0,1, S-0,02-0,2, H-0,04-0,2 mavjud.
Ko‘pchilik hollarda tuproq tarkibidagi elementlar miqdori
0-50 sm yoki 1 metr qalinliklar uchun o‘rta hisoblanadi.
Tegishli ma’lumotlarni bir metr qalinlikdagi tuproqqa nisbatan hisoblash uslubiy jihatdan juda to‘g‘ri emas. Lekin taqriban o‘rtacha ma’lumotlarni olish uchun ishlatish mumkin. Ayniqsa bu o‘rtacha gilli, korbanatli, gumusli qatlamlar, alohida-alohida ajralib turadigan tuproqlarda katta xatoliklarga olib keladi.
Elementlar miqdor va tarkib jihatdan tuproqni granulometrik tarkibiga ham bog‘liq. Har xil granulometrik tarkibga ega bo‘lgan tuproqlarda bu ko‘rsatkichlar ham har xil bo‘ladi. Masalan: kremniy miqdorlari yuqoridagi tuproqlar uchun 21,5-43,7%, alyuminiy miqdoriy ko‘rsatkichining tebranishi esa 6,4-14%, temirniki esa 3-11,5% ni tashkil yetadi.
Har qanday tuproqning element tarkibi tuproqni granulometrik tarkibi, genezisi hamda shu elementning xususiyatlariga va boshqalarga bog‘liq. Masalan: yengil tuproqlarda kremniy miqdori ko‘p bo‘lib qolgan elementlar miqdori kamayadi, bunday tuproq massasining asosiy qismini Si0₂ tashkil qiladi. Anorganik uglerod miqdori esa yuvilmaydigan, karbonatli jinslar ustida paydo bo‘lgan tuproqlarga (bo‘z) xos.
Oltingugurt miqdori ham anorganik uglerod kabi bo‘ladi, ya’ni yuvilmaydi, gipsli tuproqlarda ko‘pchilikni tashkil qiladi. Bu sohada qizil tuproqlar boshqalardan keskin farq qiladi, ya’ni unda kremniy miqdori keskin kamayadi, aksincha alyuminiyli va temirli moddalar ko‘payadi. Tuproq bilan ona jinslarni solishtiradigan bo‘lsak tuproq gumus va u bilan birga akkumulyatsiyalanadigan C, Н, N, O, P, S bioelementlarga boy. Mineral elementlar Fe, Al, Ca, Mg, K, Na va boshqa tirik mavjudotdagi nasldan naslga o‘tish kabi ona jinsdan tuproqqa o‘tgan, shuning uchun ularni tuproqdagi miqdori bilan ona jinsdagi miqdorlari orasida farq kam.
Tuproqdagi CaCO₃, CaSO₄, MgSO₄, NaCl, NaHCO₃ kabi oddiy tuzlar maxsus qatlamlarda to‘planadi va yuviladigan suv tartibotiga ega tuproqlarda yuvilib kyetadi. Odatda bularning tuproqdagi o‘rni shu tuproqning suv tartiboti bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi.
Tuproq hosil qilish jarayonida elementlar va moddalarning differensiyasi faqat vertikal, ya’ni genetik qatlamlardagina bo‘lmasdan gorizontal yo‘nalishlarda ham sodir bo‘ladi.
Karbonat, gips va gilli qatlamlarda, tuzlar va oksidlarning to‘planishi darhol seziladi. Masalan, dasht zonasining tuproqlaridagi karbonatdan konkretsiyasi 60-80% CaSO₄ dan iborat bo‘lib Si miqdori 7-14%, Al esa 1-3% Fe, qolgan elementlar bir foiz, ya’ni Na, K, S, P lar juda oz miqdorni tashkil qiladi. Sohillardagi tuproqlarda uchraydigan temir-marganets konkretsiyalarida temir 7-25%, marganets 0,6-9% gacha bo‘ladi.

Topıraqlar	O	H	C			N		P		S		Si		Al		Fe		Ti		Mn		Ca		Mg		K		Na
			Gumus	CO2
Tundra	47,86	0,25	3,49	joq	0,125		0,105		-		29,70		6,65		3,58		0,24		0,29		2,14		0,90		2,07		1,88
Podzol: qumaq	50,66	0,05	0,67	joq	0,066		0,022		0,020		39,57		4,31		1,16		-		-		0,58		0,70		1,81		0,90
Qumlı	57,20	0,04	0,64	joq	0,060		0,022		0,026		43,77		1,72		0,55		-		0,06		0,28		0,09		0,33		0,16
Gilli	49,10	0,08	1,12	joq	-		0,105		0,056		33,85		6,98		3,11		-		0,20		0,80		0,60		2,50		1,43
Qara karbonat- sizlanǵan	49,9	0,17	2,36	0,10	-		0,061		0,018		31,94		6,84		3,79		0,52		0,08		1,22		0,82		1,38		0,68
Tipik	48,0	0,22	3,09	0,30	-		0,100		0,136		31,94		7,09		3,71		0,36		0,16		2,0		0,97		1,71		0,83
Ápiwayi	49,3	0,15	2,05	0,48	-		0,070		0,168		31,28		6,88		3,69		0,47		0,05		2,47		1,0		1,32		0,57
Qubla	49,4	0,11	1,50	0,67	-		0,064		0,220		31,32		6,40		3,04		0,50		0,02		4,20		1,19		0,97		0,44
Kavkaz aldı	48,8	0,12	1,62	0,25	-		0,048		0,172		31,29		8,14		3,50		-		0,05		2,10		0,95		1,75		1,19
Azov boyi	49,6	0,10	1,37	0,59	-		0,052		0,048		31,80		6,65		2,94		-		0,31		3,10		0,88		1,53		0,94
Kashtan	48,85	0,08	1,15	0,86	0,115		0,067		0,194		29,90		6,53		3,64		0,51		0,18		3,70		1,09		1,58		1,06
Bawır reń	49,04	0,16	2,17	0,86	-		-		0,100		30,00		6,49		3,78		0,32		0,09		3,26		0,80		1,67		1,05
Qońır (toǵaylıq)	47,93	0,11	1,59	0,25	0,150		0,062		0,150		28,89		8,23		5,77		0,38		0,17		1,98		1,08		1,41		1,09
Qizil	48,32	0,13	1,81	joq	0,110		0,079		-		21,50		14,15		11,50		-		0,18		2,34		0,93		0,23		0,08
Boz	50,0	0,04	0,50	1,24	0,070		0,074		0,080		25,50		7,21		3,89		-		0,20		5,04		1,44		1,80		1,16
Ana jinslar	51,03	0,50	joq	0,40	-		0,04		0,03		33,00		6,25		3,30		-		0,10		2,05		0,91		1,91		1,00