Tuproqlar geografiyasi

S
ho
‘r
la
ni
sh
 
d
a
ra
ja
si
 
I
S
h
u
n
d
an
 
I
0
‘ta
 
sh
o‘
r-
la
ng
an
 
y
erl
ar
1
2
,2
•
2,
4 
|
1 
2
>8 
1
1 
7
’° 
1
I 
0,4 
I
i
.. 
* 
i
1 
0,5 
1
CN
•
I 
2,
2 
I
o n
rn
3
,8
Mi
ng
 g
a 
|
61
,0
•
oo
1 
7,
2 
]
1 
1
4
’3 
1
1 
8
’7 
!
о
| 
0,0
3 
j
1
»r>
oo"
•
1 
7
>8
1 
36,
5
1
6
2
,7
0
‘r
ta
ch
a
sh
o
‘r
la
n
g
a
n
yerl
ar
£
* 4
vT
m
C“-
| 2
6,4
 
I
ON
CN
o ’
18,7 2,9
o '
15,3
°°*
o o
0,5
CN
I 
33
,5
* 1
If)
M
ing
ga
 
|
17
5,9
| 
72,
6 
|
| 
87,
2 
|
| 
23,
2 
|
oo"
1 
■ 
°
’4 
1
OO
00*
OO
»o
2,0
I 
40,
2 
I
I 
93
,9
6
6
4
,4
K
am
 
sh
o
‘r
-
la
ng
an
 
ye
rl
ar
£
31
,7
I>
ГП
58
,0
53
,9
34
,2
s o
CN
sd'
s o
CN
1 
2
0
,0
vT
Г-*
2
,1
.
vT
m
53,
5
n
I 
Mi
ng
 g
a 
I
15
8,4
1 
1
0
’2 
1
I 
159
,5 
I
| 
1
6
1
,6
 
|
1 
175
,5 
_ 
I
I 
*
3
.1
..
 J
a s
65
,2
Os
OO*
I 
1
2
6
,2
I 
149
,8 
I
1
3
4
4
,6
Ja
m
i 
sh
o‘
r-
la
ng
an
 
ye
rl
ar
79
,0
I
n
vT
90
,2
Tf
V“T
oo
c-'
9
2
,9
CN
ON
V-Г
m
OO
so"
ON
2
,6
1 
4
8
,4
О
О
I
5
0
,5
Mi
ng
 g
a 
|
39
5,3
1 
14
’9
 
1
I 
24
7,9
25
6,0
| 
24
1,5
 
j
| 
115
,0 
j
| 
26,
5 
j
I 
10,
13 
1
I 
1
1
6
,8
 
]
oo
rsf
oo
CN
*3*
О
1 
174
,2 
I
CN
с
£
00
CN
1
2
1
7
1
,7
e
ее
W)
« .
S £
«е щ
? ^
о
JS
c n
£
C2
r s
94,
5
1 
9
>8 
1
1 
14
,6
52
,9
I 
90
,6
9
7
,3
 
I
I 
M
>
1 
\
CN
rn
c \
I 
51,
6
■
ev
Mi
ng
 g
a 
I
10
5,1
| 
25
8,3
 
|
! 
27,
0 
I
| 
43,
6 
|
CN
OO
o o
| 
25
6,1
 
|
36
7,8
20
8,9
Os
I 
3
8
3
,8
 
I
I 
185
,6 
j
*
2
1
2
5
,4
Ja
m
i
su
g
‘o
-
ril
a
d
ig
an
ma
ydo
n,
m
in
g 
g
a
50
0,4
CN
rn
r -
CN
| 
27
4,9
 
|
| 
29
9,6
 
j
| 
512
,6 
|
| 
1
2
3
,8
 
I
| 
2
8
2
,6
 
j
| 
377
,9 
j
| 
32
5,7
 
j
CN
CN
ON
CN
| 
394
,2 
j
35
9,8
1 
2
8
0
,2
 
]
4
2
9
7
,1
Viloyatlar
Qoraqalpog‘
is
-
to
n 
Resp
ub
lik
asi
A
n
d
ijo
n
B
u
xo
ro
J
iz
za
x
Qas
h
qa
da
ry
o
N
a
v
o
iy
N
a
m
a
n
ga
n
S
am
ar
qa
nd
[ 
S
u
rx
o
n
d
a
ry
o
 
|
S
ir
d
a
ry
o
1 
T
o
sh
k
en
t
1 
F
arg‘
on
a 
1
I X
o
ra
zm
R
es
p
u
b
lik
a
bo
‘y
ic
h
a
£
T f
1Г,
oo
Os.
О
1"И
1-4
Г"*
131

---

Tayanch ibora va atamalar:
Distansion usullar, ekspeditsiya usullar, paleogeografik (ge­
netik) usullar, qiyoslash usullar, legenda, atlas, mayda masshtab, 
o‘rta masshtab, yirik masshtab, kadastr, tuproq bonitirovkasi, 
antropogen landshafit, ishlov beriladigan yerlar.
Nazorat uchun savollar:
1. Tuproqlami xaritalashda qanday usullardan foydalaniladi?
2. Tuproq - geografik xaritalashga oid qaysi olimlaming 
ishlarini bilasiz?
3. Tuproq xaritalari qanday guruhlarga bo4linadi?
4. Tuproq xaritalarining amaliy ahamiyati nimada?
5. Yer kadastri va tuproq bonitirovkasining zaruratini tushun- 
tiring.
6. Tuproq bonitirovkasi qanday amalga oshiriladi?
7. Yer kadastri va tuproq bonitirovkasi nima uchun kerak?
8. Dunyo va O'zbekistonning yer fondi zahiralarining taqsim- 
lanishini aytib bering.
9. Dunyo va 0 ‘zbekistonning yer fondi tuzilmasini izohlang.
10. Vaqt o‘tishi bilan yer fondi tuzilmasida qanday o‘zgarishlar 
sodir bo‘lishi mumkin?
132

---

II BOB. TUPROQLARNING AHAMIYATI VA UNI 
MUHOFAZA QILISH
2.1. Tuproqning tabiatdagi roli
Tuproq - tabiatning muhim komponenti sifatida biosferada 
ulkan vazifalami bajaradi. Uning barcha ekologik vazifalari uning 
birgina unumdorligida yoki ko‘plab tirik organizmlar uchun hayot 
manbai ekanligida namoyon bo‘ladi. Bejizga akademik B.B.Polinov 
tuproq qoplamini: „hayot eng zich qobiq” , akademik M.S.Gilyarov 
esa: „tuproq sayyoramizdagi hayot genetik xilma-xilligining 
asosiy omborxonasi”, deb ta£kidlashmagan.
Tuproqda Yer sharidagi ma’lum o‘simlik va hayvon turlarining 
92-93 % i hayot kechiradi. Quruqlikdagi organizmlaming biologik 
massasi Yer biomassasining 99,8 % ini tashkil etadi, vaholanki 
quruqlik Yer sharining 1/3 qismini tashkil etadi. Tuproq tabiiy -
antropogen landshaftlarning asosidir. Tuproq tabiatda moddalaming 
aylanma harakatida ishtirok etib, biologik aylanma harakatda asosiy 
rolni o‘ynaydi. Barcha organizmlaming qoldiqlari tuproqda 
parchalanadi va yangi mineral-organik birikmalarga aylanadi. 
Biosferadagi barcha komponentlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar 
faqat tuproq orqali amalga oshadi. Shuning uchun bu komponentlar 
bir-birlari bilan uzviy bog‘langan, turg‘un, bir butun qobiq -
biosferani mavjudligini ta’minlaydi.
Tuproq qoplamisiz Yerda umuman hayotni ham, balki 
biosferaning o‘zini ham tasavvur qilish qiyin.
Tuproq qoplami orqali yer po‘sti - litosfera, atmosfera, 
gidrosfera va tuproqda yashovchi ko‘p sonli organizmlar o‘rtasida 
murakkab modda va energiya almashinuvi jarayoni rosy beradi.
Tuproq lam ing litosferadagi ahamiyati. Litosferada xilma- 
xil cho‘kindi va yotqiziqlarning hosil bo‘lishi, energiyaning qayta 
taqsimlanishi ham tuproq bilan bog‘liq. Tuproq g‘ovak bo‘lganligi 
uchun yog‘in suvlarini ostki qatlamlarga o'tkazadi, tuproq 
bo‘lmaganda yog‘in suvlarining hammasi oqib ketib, boshqa tabiiy
133

---

jarayonlaming boshlanishiga 
yo‘l 
ochilar edi. 
Shu 
bilan 
litosferaning eroziya natijasida yuvilib ketishidan asraydi. Demak, 
aksariyat hollarda relyef holatining, ya’ni relyef shakllarining 
o‘zgarishi ham tuproq qoplami bilan bog'liq.
Litosferada azotning ushlanib qolishi va to‘planishi tuproq va 
tuproq mikroorganizmlariga bog‘liq bo‘Imaganda hamma azot 
atmosferaga chiqib ketgan bo‘lar edi.
Tuproqning atmosferaga ta ’siri. Shamol ta’sirida tuproqdan 
ko‘tarilgan chang - to‘zonlar atmosferaning tiniqligiga putur 
yetkazadi, Yer yuzasiga kelayotgan yorug‘lik energiyasi ta’sirini 
susaytiradi, yog‘inlami vujudga kelishiga ham sabab bo‘ladi.
Tuproq qoplamining ifloslanishi atmosfera suv havzalari, 
o‘simlik va hay von mahsulotlarini ifloslantiradi.
Tuproq atmosfera havosi tarkibiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Bu 
tuproqda yashovchi mikroorganizmlar faoliyati bilan uzviy bog‘liq. 
Har gektar yer maydoni soatiga 1000-4000 1 gacha havo olib, 
shuncha miqdorda havoni chiqaradi. Tuproq havosi tarkibida O
2 
atmosfera havosi tarkibidagi 10-100 marta oz bo‘lib, SO
2
miqdori 
ko‘pdir.
Tuproqning gidrosferaga ta ’siri. Tuproq g‘ovakligi tufayli 
atmosfera yog‘in suvlarini o‘ziga shimib, ortiqchasini ostki 
qatlamlarga o‘tkazadi va sizot suvlarini hosil qiladi. 0 ‘z yo‘Iida 
ba‘zi mineral va tuzlami eritib sizot suvlari tarkibiga ham ta’sir 
qiladi.
Tuproqning daryo suvlari tartibiga ham ta’siri katta. 
Tuproqdagi suvlar har yili yangilanishi oqibatida Yer shari suv 
muvozanatida muhim rol o'ynaydi (Dunyo okeani suvlarining toliq 
yangilanishi uchun 3000, yer osti suvlarining to‘liq yangilanishi 
uchun 5000 yil kerak boiadi).
Suv havzalari biomahsuldorligining ortishida ham tuproqning 
roli katta. Har yili turli sabablarga ko‘ra 10 milliard t ga yaqin 
tuproq yuvilib, dengiz va okeanlarga chiqib ketadi. Bu dengiz 
hayvonlari hamda o‘simliklarini oziqlanishida muhim rol o‘ynaydi.
Tuproq suv oqimlaridan turli sanoat va maishiy chiqindilar 
(zaharli moddalar)ni o"ziga singdirib, suv havzalarini ifloslanishdan 
saqlaydi va h.k.
134

---