Tuproqlar geografiyasi

Dunyo Yer fondi tuzilmasi
(Ye. V.Milanova va A.M.Ryabchikov bo ‘yicha)
V.I. .3.1-jadval
№
Y erlar toifasi
Maydon 
mln km.
kv
%
1
Muzliklar
16,3
11,0
2
Qutbiy va baland tog‘ subnival cho‘llar
5,0
3,3
3
Tundra va o‘rmon tundra
7,0
4,7
4
Botqoqliklar
4,0
2,7
5
Ко‘liar, botqoqliklar, daryolar, suv om- 
borlar
3,2
2,1
6
Sug‘orilmaydigan arid cho‘llar, qoyali 
zamin va sohil bo‘yi qumlari
18,2
12,2
7
0 ‘rmonlar
40,3
27,0
8
0 ‘tli butali yaylovlar va tabiiy o‘tloqlar
28,5
19,0
9
Dehqonchilik yerlari haydaladigan yer­
lar, bog‘lar, plantatsiyalar, sun’iy o‘tloq- 
lar
19,0
13,0
10 Shu jumladan sug‘oriladigan va quruq- 
lashtirilgan ekin maydonlari
; 
3,2
2,2
! 
n
!
Sanoat va shaharlar bilan band yerlar 
(tog‘-kon va yer osti qurilmalari)
3,0
2,0
! 12
1
I
i
Antropogen belend - yaroqsiz (eroziya, 
sho‘rlanish, botqoqlanish kabilarga uch- 
ragan) yerlar
4,5
3,0
i
Jami quruqlik maydoni
149,0
100,0
128

---

Yaylovlar Avstraliya, Markaziy Osiyo davlatlari, Shimoliy 
Afrikaning ayrim mamlakatlarida, Janubiy Amerikaning janubida va 
AQSHning g‘arbida katta maydonlami egallaydi.
Sayyoramizning yer fondi tuzilmasi vaqt o‘tishi bilan bog‘!iq 
tarzda o‘zgarib bormoqda. Unga doimo ravishda ikkita o‘zaro 
qarama-qarshiliklar jarayonlarning ta’siri sabab boiadi. Birinchi- 
dan: insonlaming minglab yillar davomida yashash uchun qulay va 
qishloq xo‘jaligida foydalanish maqsadida yerlarni o‘zlashtirishi; 
ikkinchidan, ishlov beriladigan va yaylovlar maydonining kenga- 
yishi bilan birga ulaming sifati yomonlashib, degradatsiyaga uch- 
rashidir. Mutaxassislarning hisoblari bo‘yicha yiliga 6-7 mln ga yer 
qishloq xo‘jalikda foydalanishga yaroqsizlanmoqda, botqoqlashish, 
sho‘rlanish tufayli yana 1,5 mln ga yer ham foydalanishdan chiqaril- 
moqda. Qurg‘oqchil hududlarda 9 mln km2 maydon choilashishga 
duchor bo‘Idi, bu xavf yana 30 mln km2 maydonga tahdid sol- 
moqda. Shu bois cho‘llar - dashtlarga, dashtlar - savannalarga, sa- 
vannalar - o‘rmonlarga huruj qilmoqda. Cho‘llar maydoni ken- 
gayishining bosh sababi qishloq xo‘jalik ekinlari bilan dalalaming 
„yukini ortishi”, o'rmonlaming kesilishi, yaylovlarda mol boqish- 
ning surunkaliligi va jadalligidir.
Qishloq xo‘jalik yerlarning degradatsiyasi nafaqat choilashish, 
balki shahar va qishloqlar qurilishi va sanoatning rivojlanish xavfi 
bilan ham bog‘liqdir. Masalan, turli qurilishlar hisobiga yerlarning 
yo‘qotilishi mamlakat umumiy hududiga nisbatan: Yaponiyada -
5,7 %, Avstraliyada - 3,6, AQSHda - 2,8, Italiyada - 2,5, 
Fransiyada - 1 % ni tashkil etadi.
Ushbu jarayonlar natijasida dunyo bo‘yicha qishloq xo‘jalik 
yerlarining umumiy maydoni yiliga 50-70 ming km2 ga 
qisqarmoqda. BMT ma’lumotlariga qaraganda ishlov beriladigan 
yerlarning deyarli 35 % ining yuza qatlamining eroziyaga uchrashi 
uning tiklanishiga nisbatan juda tezlikda ro4y berishi oqibatida 
yiliga 25 mlrd t tuproqlarning yo‘qotilishiga olib kelmoqda.
0 ‘zbekistonda jami sug‘orishga yaroqli yerlar maydon 7-10 mln 
ga deb baholanadi, shuning 16 
%
i o‘tloq-bo‘ztuproqlar, 44 % i o‘tloq, 
30 % i bo‘z, 10 %i taqir tuproqlarga to‘g‘ri keladi. 0 ‘zbekistonning 
Yer fondi tuzilmasi ham o‘ziga xos (V.I.1.3.2-jadval).
129

---

0 ‘zbekistonda jami 25,3 mln ga Yer qishloq xo'jaligida foy- 
dalaniladi, 4,3 mln ga sug‘oriIadigan, 760 ming ga atrofida lalmi 
yerlarga to‘g‘ri kelsa, qolgani yaylov hududlaridan iborat.
Respublikada qishloq xo‘jalikdagi zamonaviy islohotlar tufayli 
yer fondi tuzilmasida yanada ijobiy o‘zgarishlar ro‘y berishi muqarrar. 
Biroq, sug‘oriladigan yerlarda (ayniqsa, tekislik provinsiyasida) 
yerlaming sho‘rlanishi (V.I.1.3.2-jadval), botqoqlanishi va deflyatsi- 
yasi bilan bogiiq muammolar yechimi dolzarb masaladir.
0 ‘zbekistonniitg yer fondi tuzilmasi 
( 0 ‘zdavergeodez kadastr qo‘mitasi m a’lumoti)
V.I.i.3.2-jadval
№
Y erlar toifasi
Maydoni, % hisobida
1
Pichanzor va yaylovlar
46,6
2
0 ‘rmon va butazorlar
7,6
3
Sug‘oriladigan yerlar
9,2
4
Tomorqa yerlar
1,6
5
Ko‘p yillik daraxtzorlar
0,8
6
Bo‘z yerlar
0,2
7
Boshqa yerlar
34,0
130

---

0
‘zbekis
tond
ag
i 
su
g
4o
ri
la
d
ig
an
ye
rl
ar
n
in
g
sh
o
‘r
la
n
g
an
li
k
d
a
ra
ja
si
h
o
la
ti
(
0
‘z
d
a
v
e
rg
e
o
d
e
z
k
a
d
a
st
r
q
o
‘m
it
as
i 
m
a
’lu
m
o
ti
)