65
III.2. Viloyatda yuz beradigan tabiiy jarayonlarning yerdan
foydalanishga ta’siri (deflyatsiya, suv eroziyasi, sel va suv toshqinlari va
tuproq sho’rlanishi)
Shamol eroziyasi namligi yetarli bo’lmagan (yog’ingarchilikka qaraganda
bug’lanish ko’proq), bahorgi va yozgi haroratlar yuqori hamda havoning nisbiy
namligi past bo’lgan hududlarda keng tarqalgan. Deflyatsiyaga bo’z tuproqlar, bo’z
-qo’ng’ir va kashtan tuproqlari va chalacho’l mintaqalarni tuproqlari ko’proq
duchor bo’ladi, kuchli shamol eroziyasi shimoliy hududlarni ham qamrab oladi.
Shamol eroziyasi Markaziy Osiyo, Qozog’iston, G’arbiy Sibir qishloq
ho’jaliklariga sezilarli ziyon keltiradi. Xususan shu joylarning tabiiy sharoitlari
tuproq deflyatsiyasining rivojlanishiga qulay. Tuproq qatlamining eroziyaga
chidamsiz turi: asosan yengil mehanik tarkibli va kam chirindili tuproqlar bo’lib,
shamol eroziyasining kuchayishiga qulayliklar yaratadi. Uning ustiga bu
hududlarning keng maydonlarining hamma joyida kuzgi g’alla ekilmaydi o’simlik
ko’lamining yo’qligi ham tuproqning eroziyaga chidamliligini pasaytiradi. Bir
qator tadqiqotchilar shamol tezligini turli mexanik tarkibdagi tuproqlarga
ta’sirining xar hil bo’lishini isbotlab berdi. Yengil mehanik tarkibli tuproqlar
uchun 3-4 m/sek. tezlikka ega bo’lgan shamol deflyatsiyani amalga oshirish uchun
yetarli bo’ladi. Donador tuproq lar, changsimon strukturalari tuproqlarga nisbatan
shamol eroziyasiga chidamli bo’ladi.
Eksperimental tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, 1 mm dan katta o’lchamdagi
kesaklarda shamol eroziyasiga qarshi chidam keskin oshadi, 1 mm dan yirik
agregatlarga ega bo’lganda tuproqning ustki 5 santimetrli qatlamining 60 foizdan
ortig’i eroziyaga barqaror bo’ladi. Ob-havoning o’zgarishi bilan yerning
kesaklanishi ishlov turlaridan qat’iy nazar susayib boradi. Tuproq sirtida ang’iz
qoldiqlari saqlanib qolmog’i zarur. Tuproq sirtining shamolga chidamliligi
quyidagi tenglamada o’z aksini topadi:
66
Q= 21
a
- vk – cS
Bunda
Q - eroziyalanish, g/5 min; K - kesakligi – 0-5 sm, foiz; S - shartli ang’iz miqdori.
Regressiya
koeffitsientlarining qiymati: a – 3,2-4,0 atrofida, v – 0,02-0,04 atrofida, c -0,02-0,005 atrofida.
Bundan kelib chiqadiki, tashqi qavatning mehanik tarkibi va tuzilishi birinchi
darajali shamolga chidamlilik ahamiyatini kasb etadi. Shamol eroziyasining tipi
ikkita tipchalarga bo’linadi: 1-changli (qora) dovullar; 2- har kungi (maxalliy)
shamol eroziyasi. Changli dovullar 3-5-10-20 yilda bir qaytariladi, juda kuchli (15-
40 m/s) tezlikka ega bo’lgan shamollar natijasida, yetarli bo’lmagan namlanish
(nisbiy namlanish 15-20 foizdan kam) sharoitda kuzatiladi. Odatda, changli
dovullar martdan to oktyabrgacha bo’lgan oraliqda kuzatiladi, ba’zan esa kuzda
ham kuzatiladi. Changli dovullar harakteri shamol tezligining sutkali o’zgarishiga
mos keladi. Ertalab boshlanadi, kunduzi yuqori darajaga yetadi va kechqurun
so’nadi. Kuchli shamollarning paydo bo’lish sababi kontinental viloyatlarning
antisikloni va daryodan keluvchi siklon orasidagi bosimlar o’zgarishidir.
Changli dovullar harakteri va rivojlanishiga tuproq tarkibi katta ta’sir
ko’rsatadi. Yengil mexanik tarkibga ega bo’lgan tuproqlar past (4-5 m/s)
darajadagi shamolning kritik tezligida eroziyaga uchraydi. Yengil tuproqlarda
namlik past bo’lganda shamol eroziyasi yaxshi rivojlanadi. Changli dovullar
xo’jaliklarga katta ziyon yetkazib, tuproqlarni shikastlantiradi, ekinlar bilan
birgalikda 12-20 sm gacha tuproqning sirtqi qatlamini ham olib ketadi. Olib
ketilgan tuproq miqdori 120-125 t ga yetadi. Kunlik (maxalliy) shamol eroziyasi
changli bo’ronlarsiz namoyon bo’ladi. Shamol zarbalari tegadigan qiyaliklarda u
yaqqol namoyon bo’ladi. Bu eroziya asta-sekin, lekin muntazam ravishda
tuproqlarni yemiradi. Shamol eroziyasi ta’sirida tuproq tarkibida qum
aralashmasining miqdori ortadi va chang zarrachalari miqdori kamayadi, bu
jarayon yengil mexanik tarkibli tuproqlarda namoyon bo’ladi. Changli bo’ronlarsiz
shamol eroziyasi qishda ham kuzatiladi. Qorni shamol uchiradi. Tuproq namligi
yo’qoladi va sirtdan qurib, yemiriladi. Eroziyalangan dalalarning qishdagi qora
rangi "qora sovuq" tushunchasini belgilab beradi. Yemirilish darajasiga ko’ra
67
kuchsiz, o’rtacha va kuchli deflyatsiyalangan tuproqlar mavjud. Kuchsiz
deflyatsiyalangan tuproqlarning A+V1 qavati (kamquvvat tuproqlarda) va A1
(unumdor tuproqlar) eroziyalanmagan tuproqlarga nisbatan 5 santimetr kichik.
Ekinzorda
o’simliklarning nobud bo’lishi 20 foizdan oshadi. O’rta
deflyatsiyalangan tuproqlar - A qavati yoki A+V qavati 5-10 sm. ga kamaygan
quvvatga ega. O’simliklarning nobud bo’lishi 20-50 foiz, kuchli deflyatsiyalangan
tuproqlar A+V qavati eroziyalanmagan tuproqlarga nisbatan 10-20 sm ga
kamaygan quvvatga ega, tuproq yuzasi ochiqlashgan, ya’ni ochilib qolgan. Sirtki
qatlamning o’ydim-chuqur bo’lishi, chirindi profilining quvvatsizlanishiga,
chirindi zahiralarining ham kamayishiga olib keladi. Yupqa qatlamda
zarrachalarining uchib ketishi organik modda, azot na fosforning hamda, boshqa
ozuqa unsurlarining kamayishi bilan bog’liq bo’ladi. Asosan kuchli o’zgarishlar
mehanik tarkibi yengil tuproqlarda sodir bo’ladi eroziyalangan tuproqlarda chirindi
va azotning miqdori 2-3 marta, kaliy 2 marta, fosfor esa 1,5—6 marta kamayishi
mumkin. Ular o’g’itlarning ko’paygan me’yoriga muhtoj. Meliorant va o’g’itlarni
tez-tez solish, ya’ni, ko’p marta solishni talab qiladi. Eroziyalangan tuproqlar
sharoitida tuproqdagi mineral unsurlarning muvozanat balansi doimo ta’minlab
turilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu xildagi eroziya haqida adabiyotlarda ko’plab materiallar to’planishiga
qaramay zarrachalarning uchishiga sabab bo’luvchi jarayonlar haqida bir xil fikr va
xulosaga hali kelgani yo’q ba’zi olimlarning fikricha:
1.Tuproq zarrachalarining yuqori va pastki qismida havo oqimi tezligining farqi
kuchayadi va sirkulyatsiya kelib chiqadi, zarralar aylana boshlaydi.
2.Tuproq ustida yotgan qattiq zarrachalar shamol ta’siriga to’qnash kelishi
oqibatida ular tebranadi va sirpanadi, so’ngra aylana boshlaydi;
3.Qattiq zarralar tezligining o’zgarib turishi oqibatidagi omillar yig’indisidan.
4.Zarrachalarni tuproq sirtidan ko’tarilishiga sabab shamolni umumiy zarbasini
"turbulent" tezligi emas, balki bosim farqidan sodir bo’ladi, bu xaqdagi fikrlar
Zvenkov(1962), Dyunin (1963), Ivanov (1972), Bogrold (1941), Chepil(1945)
ishlarida o’z aksini topgan.
68
Zarralarning uchishi shamol tezligi 12 m/sek. bo’lganda (albatta namlikka
bog’liq) yuz beradi. Markaziy Osiyoning sug’oriladigan yerlarida tuproq yuzasidan
15 sm balandlikda shamol tezligi 12m/sek. dan oshmasligi aniqlandi. Albatta
tuproqdagi namlik zarrachalarni uchish uchmasligini belgilaydi. Bu kattalik
cheksiz ko’rinishda sodir bo’ladi, shuning uchun tuproqni turlicha namligiga ko’ra
(Gi) shamol olib chiqib ketayotgan tuproq massasining (G
i
.G
0
) o’zaro nisbati
ko’rinishida ifodalash mumkin: professor K.Mirzajonov, A.Azimov bilan
birgalikda tuproqning namligiga (Wi) uchib ketayotgan massaning borliqligini 3
ta tartibot bilan ifoydalaydilar: 1)boshlang’ich; 2) o’tuvchi; 3) barqarorlashgan.
Boshlang’ich tartibda shamol uchirgan massa agarda namlik 4 foiz bo’lsa, sezilarli
bo’lmaydi, bunda jadal puflanish (vduvaniya)sodir bo’ladi, maboda namlik 7,5 foiz
bo’lsa uchishga namlikning ta’siri aniq sezila boshlaydi, (o’tish bosqichi), namlik
7,5 foizdan oshganda tuproq uchishi keskin kamayib u barqarorlashadi, albatta u
tuproq turiga bog’liq holda sodir bo’ladi.
Uchchala tartibot eksponentsial funksiya ko’rinishida berilsa:
Do'stlaringiz bilan baham: |