Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари



Download 1,07 Mb.
Pdf ko'rish
bet44/62
Sana23.01.2022
Hajmi1,07 Mb.
#406423
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   62
Bog'liq
Dissertatsiya 3.

Ekzogen jarayonlar.    

Ekzogen so’zi yunoncha bo’lib, ekzo — tashqi, genos 

—  kelib  chiqish  ma’nosini  anglatadi.  Yerga  tashqi  ta’sir  ko’rsatadigan  hodisalar 

majmuini  o’z  ichiga  oladi,  energiya  manbai  bo’lib  quyosh  nuri  va  tortish  kuchi 

birgalikdagi  harakatlari  sababchidir.  Bular  asosan  Yer  ustida  yoki  Yer  qa’rining 

ustki  qismida  mexanik,  kimyoviy,  fizik-kimyoviy  va  biologik  energiya 

ko’rinishlarida,  litosfera  bilan  gidrosfera,  atmosfera  va  biosferaning  boshqa 

bloklarini  o’zaro  harakatlari  natijasida  ro’y  beradi.  Umuman,  ekzogen  jarayonlar 

endogen  hodisalar  bilan  yer  rel’efining  shaklanishida  qatnashadi.  Tabiiy  ekzogen 

jarayonlarga quyidagilar kiradi: 

1)  Avraziya  lotincha  —  avrausia  bo’lib,  yuvilish-botib  ketish  ma’nosini 

anglatadi, Dengiz, ko’l va suv omborlarining to’lqinlanishi natijasida sohil bo’ylari 

yemiriladi.  Kishilarning    shu  joylaridagi    daraxtzorlarni  kesishi,  o’t-o’lanlarning 

yo’qotilishi, qurilish ishlarini olib borishlari yuvilishga sababchi bo’ladi. 

     2)Deflyatsiya  -  lotincha  efgmbujpo,  shamol  ta’sirida  tuproq  zarrachalarining 

uchishi va siljishi degani. Shamol ta’sirida kelib chikqan jarayonlar eol deb ataladi, 

bular  havo  oqimining  aedrodinamik  kuchi  bilan  o’lchanadi,  bunda  tuproqning 

bardoshligi va o’simlik bilan qoplanishi muhim axamiyatga ega. 

     3)Karst  (Yugoslaviyadagi  yassi  tog’)  tabiiy  suvlar  ta’sirida,  (yer  osti  va  ustki) 

karbonatlar va korbonatsiz jinslar, minerallar (oxaktosh, bo’r, toshtuz, gips) erishi 

oqibatida  yopiq  yoki  ochiq  xolatdagi  chuqurliklar,  ariqlar,  o’yiqlar  hosil 

bo’lishidir. Karst jarayonlari rel’efni ustki qismini o’zgartiradi. 




 

63 


    4) Kriogen jarayonlar (krio - sovuq) doimiy muzliklar bilan qoplangan joylarda 

sodir bo’ladi. 

 

5)Qurumlar  —  fizik  "nurash"  -  mahsuloti  bo’lib,  qoyalarda  tog’  qirralarida, 



vodiyda  hosil  bo’ladi.  Bularning  harakati  bir  qancha  omillarga  bog’liq.  Ular 

harakatlanganda tuproq ustini suradi, ya’ni eroziya paydo bo’ladi. 

      6)Ko’chki-tog’ 

cho’qqisida 

ko’p 

qor 


yog’ishi, 

ularni 


bir-biriga 

yopishqoqligining  yo’qolishi  bilan  ko’plab  hajmdagi  qor  —  tog’  jinslari,  dov-

daraxtlar  bilan  qo’shilib,  pastga  qulashi  oqibatida  tuproqning 

ustki  qismini 



eroziyaga bardoshsiz qilib qo’yadi, yoki yemiradi. 

       7)Nivatsiya  —  lotincha,  qor  ma’nosini  anglatadi.  bunda  tog’lik  mintaqalarda 

qor suvlari rel’efning o’zgarishiga olib keladi. 

        8)Surilish — tog’ tuprog’i va tog’ jinslari birgalikdagi katta massa hosil qilib, 

pastga  tomon  harakatlanib  ekinzorlarni  qoplaydi,  ularni  ishdan  chiqaradi. 

Ko’pincha surilmalar geologik ishlar bajarilganda ham yuz beradi. 

         9)Sel — tog’-tosh jinslarining kuchli suv ta’sirida yuvilishi bo’lib, qor mo’l 

yog’ishi


 

va  erishi  oqibatida  sodir  bo’ladigan  hodisa.  Sellar  dehqonchilik 

mintaqalarida tuproq , o’simlik va yo’llarni ishdan chiqaradi. 

 10) Soliflyukatsiya  —  lotincha,  solium-“tuproq”  fluktion  "oqishi"  ma’nosini 

bildirib,  sekin-asta,  o’ta  nam  tuproqni  qiyalik  bo’ylab  oqib  ketishi  demakdir. 

Ko’pincha  qor  erishi,  muzlab  qolgan  tuproqning  namlanib  uzoq  vaqt  pastlikka 

oqishidan  yuzaga  keladi,  tog’lar  va  doimiy  muz  bilan  qoplangan  yerlarda  yuz 

beradi. 


 11) Suffoziya (lotincha sufusid –tomchilanish, "tomchi o’yishi, sho’rlantirish" 

jarayoni  bo’lib,  suv  ta’sirida  mayda  va  erigan  moddalarning  tuproqdan  sizilib 

chiqib  ketishi  tushiniladi.  Bunda  tuproq  donodorligi  buziladi,  yuvilaverib,  ustki 

qismi  pastki  qismiga  o’tiradi,  natijada  aylanasi  10-500  metrgacha  o’pqonlar  hosil 

bo’ladi. 

      Yuqorida  qayd  qilingan  hodisalar  tashqi  muhit  ta’sirida  yuz  beradi,  ammo 

bundan  tashqari  daryo  suvlari,  to’fonlar  kabi  seryog’in,  sersuv  hodisalar  ham 

tuproqning eroziyaga bardoshligini kamaytiradi. 




 

64 



Download 1,07 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   62




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish