Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

 

Endogen

 

jarayonlar.

  Endogen  (endos  —  ichki;  genos  —  yuz  berish) 

jarayonlari  yer  ichida  tektonik  xarakatlar  sababli  yuz  beradi.  Yer  qa’rining 

o’zgarishiga  olib  keladi,  chunki  bu  harakatlar  turli  tezlik  va  yo’nalishlarda  sodir 

bo’ladi.  Ular  sekin,  tez  va  bir  laxzali  bo’ladi.  Yerning  ichki  qobig’ida  energiya 

qayta taqsimlanishi hamda issiqlikning ortirishi bunga sabab bo’ladi. Issiqlik oqimi 

magma yordamida mantiya qavatidan ko’tarilib, yer ustki qismigacha yetib keladi 

yo  singib  ketadi,  yoki  vulqon  bo’lib  otilib  chiqadi.  Tektonik  harakatlar  faol  ro’y 

bersa,  yer  qimirlashiga  sabab  bo’ladi,  agar  u  sekin  ro’y  bersa  juda  katta 

maydonlarni egallab oladi, bunda yer qa’rining bir tomoni tezroq, ikkinchi tomoni 

sekinroq  harakat  qilib,  uning  ko’tarilib  turishiga  sabab  bo’ladi.  Bir  laxzada  yuz 

beradigan  tektonik  hodisalar  yer  qimirlashi  va  vulqonlar  otilib  chiqishiga  olib 

keladi. Vulqon (vulqon — olov xudosi) yer qa’ridagi magma harakati bilan bog’liq 

hodisa  bo’lib  xosil  bo’lgan  mahsulotlar  gaz,  suyuq  va  qattiq  holatda  bo’ladi. 

Vulqon  hodisasi  yuz  berganda  atrofni  tog’  jinslari  va  quyundi  koplab  oladi.

 

Bu 

mahsulotlar  eroziyaga  chidamsizdir.  Vulqonlar  so’ngan  joylarda  yer  ostidan  issiq 

termalь  suvlar  chiqadi,  bu  kabi  suvlar  ta’sirida  turli  jinslar  erishi  tufayli  yuvilib 

ketadi.  Zilzila  yerning  ustki  qismida  kuchli  to’lqin  va  zarbalar  ta’sirida,  yer 

mantiyasida  tektonik  kuchlanishi  natijasida  hosil  bo’ladigan  hodisalardir,  yoxud 

yerning kuchli ichki quvvatidan sodir bo’ladi. Bu silkinishlar gorizontal va vertikal 

yo’nalishida o’tadi.  Ba’zan kuchli silkinishlar ta’sirida yer ustki qismida yoriqlar 

paydo  bo’ladi,  natijada  tuproqni  parchalanib  ketishiga  sabab  bo’luvchi  jarayonlar 

---

 

62 

sodir bo’ladi. Yoriqlar, o’pirilishlar, cho’kib ketish va boshqa hodisalar uchun xam 

sababchi bo’ladi eroziya jarayonlarini kuchaytiradi. Yer ustki qismining harakatga 

kelishiga  insonlar  olib  boradigan  xo’jalik  faoliyati  ham  ta’sir  etadi,  masalan, 

foydali  qazilmalarni  kovlab  olishda  katta-katta  bo’shliqlar  hosil  bo’ladi,  ayniqsa 

ko’mir qazib olinganda yer qatlaminint surilishi yuz beradi. Katta suv omborlarini 

suv  bilan  to’ldirilganda  uning  atrofini  o’tirib-cho’kishi  ro’y  beradi;  shuningdek, 

neft, yer osti suvlarini chiqarib tashlaganda ham  yer o’tirib qolishi yoki cho’kishi 

kuzatiladi.