Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

        Sug’oriladigan  yerlar  sifati. 

Sug’oriladigan  yerlar  qishloq  xo’jaligi  va 

respublika  iqtisodiyotini  rivojlantirish  uchun  birinchi  darajali  ahamiyatga  ega 

qimmatli  qishloq  xo’jaligi  mulki  hisoblanadi.  Shudgorlash  nuqtai  nazaridan  cho’l 

hududlardagi  sug’oriladigan  bo’z  yerlar  tarkibida  chirindilar  miqdori  0,60-0,95, 

azaldan sug’oriladigan yerlarda 0,85-1,1, o’tloqlarda 1,25-1,60 foizni tashkil etadi. 

Turli  yerlarning  unumdorligini  taqqoslash  bonitet  balli  bo’yicha  o’tkaziladi. 

Unumdorlik  balini  hisoblashda  asosiy  tuproq  hosil  qiluvchi  omillar  –  mexanik 

tarkib,  sizot  suvlarning  chuqurligi,  tuproqning  sho’rlanishi,  ekishga  yaroqli  holga 

keltirish,  tarkibidagi  chirindi  va  hokazolar  hisobga  olinadi.  Unumdorlik  boniteti  

10  yilda  bir  marta  o’tkaziladigan  dala  va  laboratoriya  tadqiqotlari  asosida  hisob-

kitob  qilinadi.    Uzoq  vaqtdan  buyon  amalda  sinab  kelinayotgan  yerga  hamisha 

paxta  ekish  yerning  yemirilishiga  olib  keladi.  Paxta-beda  ekishni  joriy  etish 

darajasining  pastligi,  tuproqqa  organik  o’g’itlar  yetarli  miqdorda  berilmasligi  yer 

unumdorligining  pasayishiga  salbiy  ta’sir  ko’rsatadi.  Ushbu  salbiy  jarayonlar 

sug’oriladigan yerlarning unumdorlik darajasini ancha pasaytirib yuboradi. Yerda 

chirindilar  miqdori  1980-  yildagiga  qaraganda  1,3-1,5  baravar  kamaydi.  

2002- yilda O’zbekiston Respublikasi bo’yicha sug’oriladigan yerlarning o’rtacha 

bonitet 55 ballni tashkil qildi va 1991-yilga nisbatan 3 ballga kamaydi. Tuproqning 

unumdorligi Samarqandda (10 ball), Namanganda (8 ball) va Farg’onada (10 ball) 

kamaygani  kuzatildi.  Eng  past  bonitet  ball  Qoraqalpog’istondagi  sug’oriladigan 

yerlarga tegishlidir. 

      Shamol  va  sug’orish  ta’siri  ostida  yemirilish  tuproq  unumdorligining 

pasayishida  muhim  o’rin  tutadi.  Yemirilgan  va  deflyatsiyaga  uchragan  yerlar  

2  million  gektarni  yoki  sug’oriladigan  qishloq  xo’jaligi  maydonining  50  foizini 

tashkil  etadi.  Sug’oriladigan  dehqonchilik  bilan  shug’ullanadigan  tumanlarda 

tuproqning  nitrat  va  pestitsidlar  bilan  ifloslanishi  kuzatilmoqda.  Og’ir  metallar 

quyuqligi  odatda  ruxsat  etilgan  konsentratsiya  (REK)  miqdoridan  oshmaydi, 

kamdan-kam hollarda strontsiy va ruxning ko’payishi qayd etilmoqda. Tuproqning 

og’ir  metallar  bilan  ifloslanishining  asosiy  manbalaridan  biri  sanoat  korxonalari 

chiqindilari  hisoblanadi.  Toshkent,  Olmaliq,  Bekobod,  Chirchiq  kabi  sanoat 

---

 

24 

shaharlaridagi  yerlar  tarkibida  og’ir  metallar  haddan  ziyod  ortiqligi  qayd 

etilmoqda.