Тупроқ унумдорлигига салбий таъсир этувчи жараёнларга қарши курашишнинг геоэкологик асослари

Tuproq  nomenklaturasi. 

Hozirgi  kunda  dunyo  tuproqshunoslik  fanida 

tuproq nomenklaturasining o’z diagnostikasi va tasnifiga asoslangan rus, amerika 

(AQSh) 

va 

xalqaro 

(FAO/YuNESKO)  yo’nalishlari  mavjud.  Tuproq 

nomenklaturasining  rus  maktabiga  V.V.Dokuchaev  asos  solgan  va  rang 

xususiyatlarini  mezon qilib olgan. Keyingi tadqiqotlarda tuproq nomenklaturasiga 

uning  rang  yoki  boshqa  alomatlarini  ifodalaydigan  belgilari  qo’shib  aytila 

boshladi. Tuproqshunoslik rivojlangan sari uning nomenklaturasi murakkablashib 

 

1

 takson - grekcha taxis - joylanishi, holati; nomos - qonun degani bo’lib tasnif birligining nomi sifatida sistemadagi 

o’rni va darajasini ko’rsatadi. 

---

 

18 

bordi.  Uning  nomiga  tuproq  xossalari,  hosil  bo’lish  jarayoni,  genezisi  haqidagi 

ta’rif  qo’shib  aytiladigan  bo’ldi.  Natijada  tuproq  nomenklaturasi  murakkab  va 

uzundan-uzoq bo’lib ketdi, chunki mavjud nomenklatura qoidasiga ko’ra tuproqni  

nomlashda    ketma-ket    keladigan    taksonomik  darajalar  sanab  o’tiladigan  bo’ldi. 

Masalan: "kam rivojlangan dag’al skeletli, yupqa qatlamli shag’alli va yengil sozli 

oxaktoshli  allyuviylar  ustida  hosil  bo’lgan  tipik  bo’z  tuproq"  (D.I.Tarasov). 

Bunday nomenklatura ilmiy termin emas, balki tuproqni tasvirlashga aylanib qoldi 

(B.G.Rozanov,  1988).  Rus  tuproqshunoslari  tuproq  nomenklaturasini  qisqartirish 

va 

soddalashtirish 

yuzasidan  tadqiqotlar 

olib  bormoqda. 

Rus  tuproq 

nomenklaturasi  jahon  tuproqshunosligiga  o’z  ta’sirini  o’tkazdi:  "подзол", 

"чернозем", "серозем", "глей", "солонец", "солончак" kabi ruscha terminlardan 

xalqaro  terminlar  sifatida  foydalanila  boshlandi.  Tuproq  nomenklaturasining 

Amerika  (AQSh)  maktabi  murakkab  va qarama-qarshi  yo’lni bosib o’tdi.  Dastlab 

tuproq-kartografik  ishlariga  rahbarlik  qilgan  M.Uitni  taklifiga  ko’ra  tuproqning 

geografik nomiga granulometrik tarkibini qo’shib nomlana boshlandi. K.F.Marbut 

rus  tuproq  tipiga  mos  keluvchi  "katta  tuproq  gruppasi"  (Great  soil  group) 

tushunchasini kiritdi. Asrimizning 50-yillariga kelib yangi, grek-lotin so’z tuzilishi 

prinsipi  asosida  tuproq  nomenklaturasini  tuzishga  kirishildi.  Bu  yangi  tizimning 

ayrim  elementlari  xalqaro  tuproq  nomenklaturasiga  qabul  qilingan  bo’lsada,  uni 

jahon tuproqshunosligiga to’laligicha qabul qilmadi.

 

Xalqaro  FAO/YuNESKO  tuproq  nomenklaturasi  1968-yili

 

Avstraliyada 

o’tkazilgan  tuproqshunoslarning  lX  Xalqaro  kongressida  tasdiqlangan  

1:5000000  masshtabli  dunyo  tuproq xaritasining  tuzilishi  munosabati  bilan  paydo 

bo’ldi.  FAO/YuNESKO  nomenklaturasiga  ko’ra  tuproq  birligining  nomi  grek, 

lotin  va  rus  tilidagi  so’z  o’zagiga  "sol"  yoki  "zem"  qo’shimchalarini  qo’shish 

yordamida  hosil  qilinadi.  Kichik  birliklarni  nomlash  birlik  nomiga  tuproqning 

asosiy  xossalarini  aniqlaydigan  so’zni  qo’shish  bilan  hosil  qilinadi:  "flyuvisol" 

(fluvisols)  -  tuproq  birligini,  -"karbonatli  flyuvisol"  (Calcic  fluvisols)  -  tuproq 

kichik  birligini  bildiradi.  Xalqaro  tuproq  nomenklaturasini  tuzish  masalasi  bir 

necha marta kun tartibiga qo’yilgan bo’lib hozircha munozaralidir. 

---

 

19