Тупроқ физикаси

36-расм. Тўқ тусли бўз тупроқларнинг ҳарорат ўзгаришини кўрсатувчи 
изоплетлар 
Расмда келтирилган маълумотлар тупроқ ҳароратининг ташқи шароит 
ҳамда тупроқларнинг географик жойлашишига қараб ўзгаришини аниқ 
кўрсатиб беради. 
41-жадвалда 
тўқ тусли бўз тупроқларнинг сув ва иссиқлик 
режимларининг асосий кўрсаткичлари келтирилган. Бундай маълумотлар 
тупроқларни генетик нуқтаи назардан баҳолаш учун муҳим кўрсаткич 
ҳисобланади. Ҳароратнинг доимий ўзгариб туриши тупроқда мавжуд сув ва 
озиқ элементларининг ҳаракатланишига (яъни қатламлараро силжишига) сабаб 
бўлади. Аниқроғи, тупроқ қатламларидаги ҳарорат градиенти тупроқ сувининг 
шаклларини вужудга келтиришда ва уларни ҳаракатлантиришда муҳим омил 
ҳисобланади.

---

198 
41-жадвал 
Тўқ тусли бўз тупроқларнинг сув ва иссиқлик режимларининг 
асосий кўрсаткичлари (А.Султонов маълумоти, 1979) 
Кўрсаткичлар
Иссиқлик 
баланси 
элементлари: 
1) радиацион баланс (кал) см
2
(кун) 
2) тупроқдаги иссиқлик оқими (кал) см
2
(кун) 
315 
21 
Тупроқ 
ҳарорати: 
а) 0
0
С дан паст: давом этиши (кун ҳисобида), 20 см. 
б) 5
0
С дан паст: давом этиши (кун ҳисобида), 20 см. 
в) 10
0
С дан паст: давом этиши (кун ҳисобида), 20 см. 
г) 25
0
С дан юқори6 давом этиши (кун ҳисобида) 
д) тупроқнинг 0,2 м чуқурликдаги фаол ҳарорат 
йиғиндиси (10
0
С дан юқори) 
е) ҳавонинг фаол ҳароратлар йиғиндиси (10
0
С дан юқори) 
ж) иситиш кўрсаткичи (В.Н.Димо бўйича) 
з) 40 см чуқурликда (И.Н.Степанов бўйича) тупроқнинг 
энг юқори ҳарорати (
0
С) 
20 
10 
82 
97 
130 
280
108 
4830 
4504 
1,07 
26,7 
3. Ёғин-сочин миқдори, мм 
4. Парланган туз миқдори, мм 
5. Намланиши коэффициенти (НК) 
6. 0-100 см қатламидаги максимал сув жамғармаси, мм 
7. 0-10 см, қатламидаги минимал сув жамғармаси, мм 
8. 
Тупроқнинг 
– 
гидрологик 
коэффициенти 
(И.Н.Степанов бўйича) 
597 
1740 
0,35 
261,1 
84,2 
0,32 
Тупроқнинг иссиқлик хоссаларини яхшилашда қуйидаги агротехник 
тадбирларни амалга ошириш лозим: 
- тупроқ юзаси альбедосини камайтириш мақсадида тупроқ юзасига 
кўмир кукунларини сепиш; 
- иссиқликни ўзига кўп ютадиган бошқа турдаги махсус материаллардан 
(торф, гўнг ва бошқалар) фойдаланиш; 
- ернинг устки қатламида нотекис юза ҳосил қилиш;
- ерларни сифатли ва чуқур шудгор қилиш. 
Бу агротехник тадбирларни ҳар бир тупроқ-иқлим шароитининг 
хусусиятларини эътиборга олган ҳолда амалга ошириш яхши натижа беради.