Тупроқ физикаси


-жадвал  Ўзбекистон асосий тупроқларининг сув хоссалари



Download 9,2 Mb.
Pdf ko'rish
bet63/226
Sana08.03.2022
Hajmi9,2 Mb.
#486499
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   226
Bog'liq
И Туропов, Б С Камилов ва бошкалар Тупрок физикаси дарслик Тошкент

26-жадвал 
Ўзбекистон асосий тупроқларининг сув хоссалари 
(қуруқ тупроқ вазнига нисбатан, фоиз ҳисобида) 
Тупроқ кесмаси 
рақами ва тупроқ 
типи 
Намуна 
олинган 
чуқурлик 
Гигроскопик 
намлик 
Максимал 
гигроскопик 
намлик 
Ўсимлик-
нинг сўлиш 
намлиги 
Максимал 
молекуляр 
намлик 
1035 
Тўқ тусли бўз 
тупроқ, ўртача 
қумоқ,
Самарқанд вил. 
0-6 
6-25 
25-50 
50-78 
78-100 
1,36 
1,27 
1,12 
1,19 
1,14 
4,83 
5,16 
5,00 
5,18 
5,12 
8,45 
9,16 
8,95 
9,11 
8,45 
14,37 
14,81 
15,16 
16,07 
15,00 
1080 
Тўқ тусли бўз 
тупроқ,
ўртача қумоқ, 
Самарқанд вил. 
0-4 
4-17 
17-35 
35-50 
50-65 
1,48 
1,33 
1,28 
1,27 
1,19 
5,30 
5,41 
5,58 
5,72 
5,70 
9,15 
10,01 
9,85 
9,70 
9,65 
15,16 
16,05 
15,82 
14,91 
15,55 
1003 
Типик бўз тупроқ, 
ўртача қумоқ, 
лалмикор ер, 
Самарқанд вил. 
0-27 
27-50 
50-75 
75-100 
100-120 
1,22 
1,22 
1,25 
1,22 
1,20 
3,98 
4,56 
4,68 
4,55 
4,47 
8,46 
7,95 
8,63 
9,15 
9,20 
14,01 
14,46 
15,03 
14,95 
14,40 
1014 
Типик бўз тупроқ, 
енгил қумоқ, 
лалмикор ер, 
Самарқанд вил. 
0-29 
29-50 
50-70 
70-90 
90-100 
100-140 
1,15 
1,17 
1,09 
1,12 
1,12 
1,14 
4,00 
3,88 
3,74 
3,85 
3,69 
3,50 
7,80 
8,00 
7,76 
7,48 
7,70 
8,48 
12,16 
12,57 
12,43 
12,32 
12,20 
11,99 
10 
Оч тусли бўз 
тупроқ, ўртача 
қумоқ, Қарши чўли 
(М.Умаров) 
0-5 
5-28 
28-52 
52-102 
102-155 
Аниқланмаган 
-//- 
-//- 
-//- 
-//- 
2,9 
4,4 
5,9 
6,1 
7,4 
5,5 
9,5 
11,2 
11,2 
14,7 
18,0 
14,3 
16,8 
17,2 
19,1 

Оч тусли бўз 
тупроқ, оғир 
қумоқ, 
суғориладиган ер, 
Қарши чўли 
(М.Умаров)
0-30 
30-50 
50-95 
95-145 
Аниқланмаган 
-//- 
-//- 
-//- 
4,5 
5,1 
4,7 
3,5 
8,6 
10,2 
10,2 
6,8 
15,3 
16,4 
15,9 
13,1 

Суғориладиган 
ўтлоқи тупроқ, 
қумоқ, қуйи 
Амударѐ оқими 
0-30 
30-57 
57-77 
77-97 
100-120 
2,16 
0,60 
0,62 
1,15 
0,68 
3,12 
2,37 
2,00 
3,60 
1,56 
6,24 
Аниқланмаган 
-//- 
3,50 
5,60 
15,40 
8,30 
12,60 
15,00 
3,30 
13 
0-32 
0,89 
4,21 
2,10 
13,33 


102 
Суғориладиган 
ўтлоқи-тупроқ, 
оғир қумоқ, қуйи 
Амударѐ оқими 
32-66 
66-80 
80-106 
106-140 
0,90 
0,91 
0,73 
0,66 
3,75 
4,44 
3,81 
1,75 
8,72 
7,61 
9,15 
7,08 
4,00 
13,40 
10,65 
12,39 
10,05 

Суғориладиган 
ўтлоқи-ботқоқ 
тупроқ, оғир 
қумоқ, қуйи 
Амударѐ оқими 
0-32 
32-43 
43-51 
51-69 
69-89 
89-96 
96-119 
2,73 
1,70 
1,99 
2,38 
2,43 
1,21 
0,51 
6,48 
7,25 
6,22 
6,38 
6,37 
3,00 
0,87 
11,93 
13,21 
11,20 
12,10 
12,40 
6,30 
1,50 
17,20 
18,70 
18,70 
17,70 
17,40 
10,20 
2,80 

Ўтлоқи шўрҳок, 
қумлоқ, қуйи 
Амударѐ оқими 
0-5 
5-23 
23-51 
51-117 
117-170 
8,81 
5,23 
3,31 
3,01 
2,13 
4,21(62,32) 
6,28 (39,21) 
5,24 (28,13) 
4,15 (20,34) 
5,01 (10,25) 
Аниқланмаган 
-//- 
10,03 
15,23 
15,14 
12,01 
14,92 

Тақир, енгил соз, 
Қарши чўли 
(М.Умаров) 
0-3 
3-15 
15-51 
51-63 
63-90 
90-145 
Аниқланмаган 
-//- 
-//- 
-//- 
-//- 
-//- 
7,7 (8,8) 
7,0 (8,2) 
7,6 (10,6) 
1,6 (2,6) 
6,6 (9,4) 
7,5 (11,4) 
17,9 
16,4 
18,1 
1,9 
12,8 
16,4 
23,4 
19,5 
21,5 
7,8 
18,4 
20,5 

Сур тусли қўнғир,
ўртача қумоқ
0-5 
5-12 
12-28 
28-45 
Аниқланмаган 
-//- 
-//- 
-//- 
1,4 (3,5) 
1,4 (3,8) 
3,4 (5,6) 
5,5 (8,0) 
2,5 
2,1 
7,4 
9,7 
7,4 
7,7 
9,8 
12,4 
Жадвал маълумотлардан маълум бўлишича, зич ва бўш боғланган сув 
шакллари тупроқ типларига, унинг гранулометрик таркибига қараб ўзгариб 
туради. Айниқса, шўрланиш даражасининг ошиши максимал гигроскопиклик 
кўрсаткичининг кескин кўтарилишига сабаб бўлади. 
М.А.Мазиров, 
И.Тураповларнинг 
(2003) 
маълумотларига 
кўра, 
ўрганилган тоғ жигарранг тупроқларнинг максимал гигроскопик намлиги 
тупроқларнинг профили бўйлаб ўзгариши кузатилади, бу ҳолатни ўрганилган 
тупроқларнинг органик моддалар билан таъминланганлиги, мехник таркиби, 
физик хоссалари ва бошқалар билан изоҳлаш мумкин. Максимал гигроскопик 
намлигига боғлиқ ҳолда ўрганилган тупроқларда сўлиш намлиги ҳам 
фарқланади, унинг энг юқори кўрсаткичи тупроқ профилининг ўрта қисмига, 
яъни лойланиш қатламига тўғри келади (27-жадвал). 
Парда сув. 
Тупроқ максимал гигроскопик намлик даражасига етганда 
тупроқ заррачаларининг бир қисми молекуляр тортиш кучидан эркин қолиши 
мумкин. Мана шу эркин қолган куч, ҳаводан ўзига нам сингдира олмасада, 
лекин суюқ сув билан тўқнашганда, бу сувнинг бир қисмини ўзига сингдириб 
олади. Бу намлик тупроқ заррачаларини юпқа парда шаклида ўраб олганлиги 
учун 
парда сув
деб юритилади (15-расм, 3 ва 4 ҳолат). 


103 
27 - жадвал 
Тоғ жигарранг тупроқларнинг максимал гигроскопик ва сўлиш намлиги 
 
Кесма рақами, қиялик 
экспозицияси, денгиз сатҳидан 
тарқалиш баландлиги 
Чуқурлиги, 
см 
МГ, % 
СН, % 
К-1. 
Жанубий экспозиция,
1350 м, олма боғи 
0-12 
5,70 
8,55 
12-33 
6,46 
9,74 
33-65 
7,53 
11,30 
65-88 
5,49 
8,24 
88-120 
4,84 
7,26 
120-205 
4,88 
7,32 
205-270 
5,94 
8,91 
270-340 
5,82 
8,73 
340-400 
6,19 
9,29 
400-450 
6,28 
9,42 
450-500 
5,55 
8,33 
К-2. 
Шимолий экспозиция,
1350 м, олма боғи 
0-15 
7,05 
10,58 
15-30 
6,85 
10,28 
30-53 
7,72 
11,13 
53-106 
8,07 
12,11 
106-134 
7,37 
11,06 
134-245 
5,80 
8,70 
245-285 
6,06 
9,09 
285-355 
6,26 
9,39 
355-400 
6,83 
10,25 
400-440 
6,10 
9,15 
440-500 
6,35 
9,53 
К-3. Сувайирғич,
1400 м, қўриқ 
0-7 
6,72 
10,08 
7-20 
7,46 
11,19 
20-60 
8,07 
12,11 
60-100 
6,19 
9,29 
100-150 
5,38 
8,07 
150-190 
5,47 
8,21 
190-260 
5,90 
8,85 
К-6. Жанубий қиялик, 
1050 м, олча экилган 
0-15 
7,00 
10,50 
15-45 
7,19 
10,79 
45-60 
8,30 
12,45 
60-150 
4,84 
7,26 
150-170 
4,20 
6,30 
К-10. Жанубий қиялик,
1000 м, бодом экилган 
0-9 
5,87 
8,81 
9-35 
6,42 
9,63 
35-55 
6,22 
9,33 
55-107 
7,11 
10,67 
107-108 
4,60 
6,90 
Тупроқ таркибидаги сувнинг бу шакли, одатда, тупроқ заррачалари 
(агрегатлари) томонидан молекуляр кучлар таъсирида ушлаб турилганлиги 
учун А.Ф.Лебедов уларни максимал молекуляр сув (ММС) деб аташни таклиф 


104 
этган. ММС кўрсаткичи ҳам тупроқнинг гранулометрик таркиби ҳамда чиринди 
моддасининг кўп - озлигига қараб ўзгариб боради. 
Парда сув (ѐки ММС) ни тупроқ заррачалари унчалик катта куч билан 
ушлаб турилмаганлиги учун уни тупроқ билан 
юмшоқ боғланган сув
деб 
аталади. Парда сувни ўсимликлар осонлик билан ўзлаштира олмайдилар, лекин 
тупроқда қалин заррачалардаги сув пардаси юпқа заррачаларга суюқ ҳолатда 
ҳаракат қилиб ўтиши мумкин. Демак, парда сув суюқ ҳолатда ҳаракат 
қилганлиги учун тузларни эритади, электр ўтказувчанлик каби хоссаларга ҳам 
эга бўлади. 
Капилляр сув.
Тупроқнинг сув ўтказувчанлигини унинг капилляр сув 
хоссаларисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Тупроқда сув ҳамда ҳаво ҳаракатини 
таъминловчи капилляр найчалар агрегатлар оралиғида бўлади. Чанг - 
тўзонлардан таркиб топган тупроқда ҳам капилляр найчалар бўлсада, улар 
ўсимлик учун фойдасиз ҳисобланади. 
Ёғин - сочин ѐки оқар сувларнинг тупроқ пастки қатламларига, сизот 
сувларнинг эса юқори қатламларга ҳаракати ана шу капилляр найчалар орқали 
амалга ошади. Демак, тупроқ заррача (агрегат) лари оралиғида ҳосил бўлган 
капилляр найчаларни тўлдириб, мениск куч таъсирида пастдан юқорига ҳаракат 
эта оладиган сув 
капилляр сув
дейилади. 
Н.А.Качинскийнинг кўрсатишича, капиллярлар диаметри 8 мм дан кичик, 
айниқса, 100 мк - 3 мк (микрон) оралиғида бўлганда капиллярлик яхши 
ифодаланади. Чунки, диаметри жиҳатдан катта капиллярларда (8 мм) капилляр 
сувларни ҳаракатга келтирувчи ботиқ ѐки қабариқ юза вужудга келмайди. 
Диаметри 3 мк дан кичик бўлган капиллярлар эса доимо сорбция қилинган 
сувлар билан банд бўлиб, капилляр сувлар ҳаракатига тўсқинлик қилади. 
Эритманинг тупроқ капилляридаги табиатининг математик ифодасини 
Лапласнинг (1807) қуйидаги формуласи бўйича ифодалаш мумкин: 
Р=K+ζ 







2
1
1
1
R
R
бу ерда, 
Р-капилляр сув юзаси вужудга келтирилган нормал босим; 
К-эркин сув юзасининг нормал босими; 
ζ -эритманинг юза тортилиш кучи; 
R
1
ва R
2
– мениск кучларни вужудга келтирган капиллярлар радиуси. 
Мениск кучлар пастга томон йўналган бўлса (қабариқ юза) мусбат, агарда 
улар юқори йўналган бўлса (ботиқ юза) – манфий ҳисобланади. 
Агарда биз шартли равишда тупроқ капиллярини цилиндр шаклида деб 
фараз қилсак, бунда R
1
ва R
2
лар ўзаро тенг бўлиб юқоридаги формула 
қуйидаги кўринишда бўлади: 
Р=К+ ζ
R
2
K
1
R
1
2
1










R
Бу формулани капиллярдаги суюқлик вужудга келтирган уч турдаги 
мениск ҳолатга қараб қуйидаги кўрсаткичларни олиш мумкин: 


105 
1. Суюқлик юзаси текис, яъни мениск юза ҳосил бўлмаган. Бунда 
юқоридаги формула қуйидагича тус олади: 
P=K+
K
O
K





2
Яъни, бунда капилляр ичидаги суюқлик билан кўтарилишни таъмин 
этувчи босим бир-бирига тенг, ҳеч бир кўтарилиш бўлмайди. 
2. Мениск юзаси қабариқ (мусбат куч). Бунда Лаплас формуласи 
қуйидагича тус олади. 
Р=К+
R

2
бунда қабариқ юзада ҳосил бўлган нормал босим биринчи 
ҳолатдаги босимдан катта бўлади. 
3. Мениск юза ботиқ (манфий куч) бўлганда Лаплас формуласи 
қуйидагича ифодаланади. 
P=K+ζ 
R
K
R
R

2
1
1







 
Кейинги ҳолатдаги, ботиқ юза вужудга келтирилган манфий куч (босим) 
суюқликни маълум бир баландликкача (h см да) кўтарилишига сабаб бўлади. Ўз 
навбатида бу кўтарилиш мениск юза ҳамда суюқлик кўтариладиган эркин юза 
ўртасидаги босим тенглашгунча давом этади. 
Жюрен (1718) бўйича капилляр кўтарилиш баландлиги (h) қуйидаги 
формула билан ифодаланади: 
h=
rd

2

бу ерда, 
h – сувнинг капиллярлар бўйлаб кўтарилиш баландлиги, см; 
ζ – юза тортилиш кучи (коэффициенти); 
r – капилляр радиуси, мм; 
d – суюқлик зичлиги. 
Жюрен формуласидан хулоса қилиб, капилляр кўтарилиш баландлиги h, 
юза тортилиш коэффициенти (кучи) билан тўғри пропорционал, капилляр 
радиуси ҳамда кўтариладиган суюқлик зичлиги (концентрацияси) кўпайтмасига 
тескари пропорционал боғланишда бўлишини кўриш мумкин. 
Юқорида келтирилган Лаплас ва Жюрен формуласидан аниқланадики, 
капилляр кўтарилиш сизот сувлари юзасидан чексиз баландликкача бўлиши 
мумкин, яъни капилляр найча диаметри қанча кичик бўлса капилляр кўтарилиш 
баландлиги шунча катта, аксинча, капилляр найчалар қанча йирик бўлса 
сувнинг кўтарилиш баландлиги шунча кичик бўлади. Демак, механик 
(гранулометрик) таркиби оғир тупроқларда сувнинг кўтарилиш баландлиги 
катта бўлади. 
Михельсоннинг кўрсатишича, механик заррачаларнинг диаметри 0,0001 
мм дан ташкил топган тупроқларда Лаплас формуласи бўйича капилляр 
кўтарилиш баландлиги 296,5 см гача, Терцаги бўйича эса бир неча юз метргача 
бўлиши мумкин. Масалан, Заволжьенинг лѐссимон қумоқли тупроқларида 
кўтарилиш баландлиги 350 см дан (Качинский) ѐки А.А.Роде бўйича 600 см 


106 
дан, Мирзачўлнинг оч тусли бўз тупроқларида эса 3-4 м дан (Беспалов) 
ошмаслиги кўрсатилади. 
Табиий шароитда олинган маълумотлар назарий йўл билан ҳисобланган 
маълумотларга тўғри келмаслигининг асосий сабаби – диаметри жиҳатдан жуда 
кичик ковакларнинг зич боғланган сувлар ѐки ҳаво билан банд бўлишидир. 
Бундай шароитда эркин сувнинг капиллярлар бўйлаб ҳаракати учун шароит 
бўлмайди. 
Ҳар хил механик таркибли тупроқларда капилляр кўтарилиш тезлиги ва 
баландлиги лаборатория шароитида (моделда) баландлиги 120 см ли шиша 
трубкаларда қуйидаги вариантларда ўрганилди: 
1)
чангли қум; 
2)
енгил қумоқ; 
3)
ўртача қумоқ; 
4)
енгил соз; 
5)
қумлоқ (0-30 см), ўртача қумоқ (30-60 см), оғир қумоқ (60-90 см), соз 
(90-120 см); 
6)
оғир қумоқ (0-30 см), ўртача қумоқ (30-60 см), қумоқ (60-90 см), қум 
(90-120 см); 
7)
ўртача қумоқ (0-30 см), соз (30-50 см), оғир қумоқ (50-80 см), қум (80-
120); 
8)
оғир қумоқ (0-30 см), енгил қумоқ (30-50 см), соз (50-70 см), қум (70-
90 см), оғир қумоқ (90-120 см); 
9)
оғир қумоқ (0-20 см), қумлоқ (20-40 см), қум (40-60 см), соз (60-80 см), 
ўртача қумоқ (80-100 см), енгил қумоқ (100-120 см). 
16-расмда келтирилган маълумотлардан кўриниб турибдики, капилляр 
кўтарилиш тезлиги гранулометрик таркиби ҳар хил тупроқларда жуда хилма-
хилдир. Чангли қумларда энг катта кузатилган баландлик 120 см. Чангли қумда 
кўтарилиш 264 соат давомида амалга ошди. Механик таркиб оғирлашган сари 
бу кўрсаткич енгил қумоқ тупроқда 950 соатга, ўртача қумоқда 1842 соатни, 
енгил созда эса 3000 соатни ташкил этди. 

Download 9,2 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   ...   226




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish