Túsinigi hám onıń mazmunı

Din mádeniyat fenomenı

1. 
   Din túsinigi hám onıń mazmunı
   
2. 
   Dinniń payda bolıwı hám rawajlanıwı
   
3. 
   Dinniń elementleri hám jámiyette atqaratuǵın waziypaları
   

Jámiyette din insan menen hár dayım bolǵan ba yaki qanday da bir dáwirlerde jámiyet dinsiz jasaǵan ba, degen sorawlarǵa hár túrli pikirler bildirilgen. Ayrım kóz-qaraslarda diniy sezimlerdiń insannıń negizin onıń dúnyadaǵı háreketlerin durıs baǵdarlaw ushın zárúrligin kórsetse, basqa kóz-qaraslarda dinniń qanday da bir siyasiy kúshler qolındaǵı qural ekenligin aytıp ótedi. Máselen, sovet awqamında kommunistlik ideologiya tásirinde ateizm ilmiy teoriya sıpatında oqıw sistemasına da engizilgen. Al, házirgi kúnde tek diniy norma hám principler tiykarında jasawǵa shaqırıwshı uranlardı da ushratamız. Bul tek ǵana pikirler bolıp qoymastan, bul pikirler jámiyettegi qanday da bir ózgerislerge tásir etip konkret waqıyalarǵa da belgilewge óz tásirin tiygizedi. Máselen, XX ásirdiń 20-30-jıllarındaǵı dindarlardıń repressiya etiliwi, házirgi kúnde dúnyanıń hár túrli regionlarında júz berip atırǵan terroristlik aktler h.t.b. Din insan ushın kerek pe yamasa din insan ushın qáwipli me? Bunday sorawlarǵa qanday juwap beriwge qaramastan biz dinniń insannıń ómirinde salmaqlı orın tutatuǵınlıǵın biykarlay almaymız. Din insannıń ruwxıy dúnyası menen úzliksiz baylanıslı bolıp, din insannıń dúnyadaǵı ornı hám onıń iskerliginiń baǵdarın belgilep otıradı. Sonıń ushında dindi úyreniw – bul insandı úyreniwdı ańlatadı.
Dintanıw tiykarları kursınıń maqseti oqıwshılarǵa bul tarawda tereń bilim beriw arqalı kursqa kirgen máselelerdi analizlewde ilimiylik hám obektivlik usılın qollap, olarda diniy qaraslar progresine, insan kamalatına xızmet qılatuǵın táreplerin ajıratıp alıw, ǵárezsiz pikir juritiw arqalı ilimiy filosofiyalıq dúnyaǵa kóz-qarasqa tiyikarlanǵan iyman hám isenimdi qáliplestiriwden ibarat. Dintanıw tiykarları − dinniń payda bolıwı, hám rawajlanıw tariyxı, onıń táliymatın, payda bolıwın hám qáliplesiwin úyreniwshi pán. Bul pán jámiyet rawajlanıwı procesinde din menen baylanıslı bolǵan sociallıq hádiyselerdi ideologiya, úrip-ádet hám máresimlerdi de úyreniwdi kózde tutadı. Házirgi dúnya dinleriniń mazmunında áyyemgi urıw-qáwimlik hám milliy dinlerdiń elementleri ushrasadı. Hár qıylı dinler arasındaǵı óz-ara baylanıstı dáliller tiykarında analiz qılıw dintanıw kursınıń waziypalarınıń biri esaplanadı.
“Dintanıw” páni oqıwshılarda din hám tariyxıy formaları, táliymatları, baǵdarları haqqında tuwrı juwmaqlar shıǵarǵan halda, diniy hám dúnyalıq qatnasıqlardı analizley alatuǵın tuwrı dúnyaǵa kóz-qarastı qáliplestiredi. “Din ázelden insan ruwxıylıǵınıń quram bólegi sıpatında insaniyattıń joqarı ideyaları, haq hám haqıyqat, insap hám ádillik haqqındaǵı arzıw umitlerin ózinde sáwlelendirgen, olardı turaqlı qaǵıydalar formasında bekkemlep kiyatırǵan ideya hám kóz-qaraslardıń bir pútin sisteması”¹ dep Birinshi Prezidentimiz I.A.Karimov aytıp ótedi.
Dinlerdi úyreniw uzaq tariyxqa iye. Hárbir insan qasındaǵı adamlardıń isenimi, qaysı dinge tiyisliligine qızıqqan, olar haqqında biliwdi qáledi. Bul haqqında dáslepki maǵlıwmatlardı Áyyemgi Greciya hám Rim jazıwshıları shıǵarmalarında kóriwimiz múmkin. Olardan eń ataqlısı «Tariyx atası» atın alǵan Gerodot (b.e.sh. V ásir) ózi úyrengen xalıqlardıń dinleri haqqında maǵlıwmatlar keltirgen. Bul qızıǵıw orta ásir evropasında bar bolǵan. Biraq basqa dinler haqqında pikir bildiriwshiler, xristianlardıń itibarın tartpaw hám olardı usı dinlerge kirip ketpewin támiynlew maqsetinde, ol dinlerge qatnasta unamsız pikir bildiriw, olardı jamanlaw arqalı olarǵa jantasıwdı maqul dep tapqan.
Dindi úyrengende tek ǵana qandayda bir din kóz-qarasınan (diniy kóz-qarastan) emes, al oǵan dúnyalıq kóz-qarastan alıp qaraw tiyis. Dinniń payda bolıw sebeplerin úyreniwdiń ilimiy tiykarları dúnyalıq dintanıwda tómendegishe bayan etiledi.

• 
  Dinniń táliymatların jámiyettiń rawajlanıwı progresı menen alıp qaraw.
  
• 
  Din jámiyet aǵzalarınıń kóz-qaraslarınıń dárejesi menen baylanıslı.
  
• 
  Din tek ǵana kóz-qaraslar jıynaǵı emes, al jámiyetlik qatnasıqlardıń bir kórinisi sıpatında alıp qaraladı. Mısalı: din jámiyetlik basqarıwdıń quralı sıpatında paydalanılǵan, yaki jámiyetlik dúzimdi buzıwǵa qaratılǵan táliymat sıpatında paydalanǵanlıǵına tariyxtan hám házirgi kúnnen mısallardı keltiriwge boladı.
  
• 
  Dindi úyreniwde tábiyat hám jámiyetti úyreniwshi ilimlerdiń jetiskenliklerinen paydalanıladı.
  

Dinniń payda bolıwın hám rawajlanıwın ilimiy tiykarlap úyreniw, jáne dinniń payda bolıwınıń gnoseologiyalıq, sociallıq, ekonomikalıq, psixologiyalıq sebeplerin esapqa alıw lazım. Dintanıw XIX ásir ortalarında Batıs evropada bólek pán sıpatında payda bolǵan. Onıń tiykarshıları – Myuller hám Teylor esaplanadı. Batısta zamanagóy kórinistegi dinlerdi izertlew Maks Myuller (1823-1900) tárepinen baslap berilgen. Alım 1856-jılda “Salıstırmalı Mifologiya” hám 1870-jılda basılıp shıqqan “Dinlerdiń tiykarı hám qáliplesiwine tiyisli bolǵan sabaqlıqlar” atlı shıǵarmaları menen basqa dinlerdi úyreniwge jol ashqan hám úlken dańqqa erisken. Ol Angliyadaǵı ataqlı Oksford universitetinde dinler tariyxınan sabaq bergen. Óziniń “SHıǵıstıń múqáddes kitabları awdarması” shıǵarmasında ol birinshi ret “religious studies”(dintanıw) sózin qollaǵan. Myuller hám onıń zamanlasları dinlerdi ilimiy úyreniwde filologiyanı kerekli dep bilgen hám dinniń tiykarǵı mazmunına tek ǵana til arqalı qılınǵan izleniwler menen ǵana jetiw múmkin, degen pikirdi alǵa súrgen. Biraq keyingi dáwirlerde Gollandiyada SHantepi de la Sosse bul boyınsha izshil iskerlik alıp barǵan. Sonday etip dáwirler ótiwi menen Parij, Bryussel hám Rim sıyaqlı oraylarda dintanıw universitetler tálim dásturlerinen orın iyelegen.
Dintanıw pániniń rawajlanıwı onıń quramında tarawlarının da qáliplesiwine alıp keldi. Din fenomenologiyası. Din fenomenologiyası diniy sezim hám bul sezimniń kórinisleri derlik pútkil dúnyada bir-birine uqsaslıǵına dıqqat qaratıw; bárshe dinlerdiń tiykarı hám ideyasınıń bir ekenligin dálillewge háreket qıladı. Sonıń menen birge diniy belgilerde jasırınǵan mánislerdi ashıw hám allegoriyalıq^* sózlerdiń múqáddes mazmunın jarıtıw sıyaqlı isler onıń wazıpalarına kiredi. Din sociologiyası. Dinge jámiyet qatnasıqlardıń bir túri sıpatında, bul qatnasıqlar nátiyjesinde kelip shıǵıwshı waqıya-qubılıslardı úyrenedi. Sol sebebli bul ilim tarawı sociallıq diniy shólkemlerdi, dinniń mámleket, xalıq hám shańaraqqa qatnasın, din tarawında payda bolıwı sociallıq waqıya-qublıslardı, túrli din jámáátleriniń jámiyet penen bolǵan qatnasıqların tiykarǵı mashqala sıpatında úyrenedi. Din psixologiyası. Bul ilim tarawı, zamanagóy psixologiya menen birgelikte qáliplesken hám onıń bir tarmaǵına aylanǵan. Din psixologiyası diniy sezim, isenim, diniy keshirmeler máselelerin insanniń ruwxıy shárayatlarınıń bir kórinisi sıpatında alıp qaraladı. Din filosofiyası. dindi filosofiyadan kelip shıǵıp analiz qıladı. Bul ilim túri, qandayda bir jaratıwshı kúsh isenimine filosofiyalıq bir tiykar tabıwǵa háreket qıladı. Din filosofiyasın basqa din ilimlerinen ajıratıp turatuǵın tárep bul, ondaǵı juwmaq shıǵarıw, húkim shıǵarıw qásiyeti esaplanadı. Basqa din ilimleri, baha beriw, múnásebet bildiriw metodına súyengen halda diniy máselelerdi sheshse; Din filosofiyası, olar shıǵarǵan sheshim hám erisken nátiyjelerden keń kólemde paydalanadı hám bul nátiyjeler sebepli bir qansha húkimlerdi shıǵaradı. Hátte din filosofiyası, dindi maqset qılıp alǵan ilim túrleri qolǵa kiritken jetiskenlikler hám bul nátiyjelerge erisiw ushın olar qollaǵan metodlar haqqında hám húkim shıǵarıwı múmkin. Din filosofiyası dinniń áhmiyeti, insannıń diniy haqıyqatlar menen bolǵan baylanıslılıǵın úyrenedi. Bul ilim túriniń itibarında bolǵan mashqalalarınıń basında qudaydıń bolmısı, sıpatları, jaratıwshı- kosmos múnásiybeti, jaratıw, álemniń jaratılıwındaǵı maqset, qayta tiriliw, payǵambarlıq hám saza sıyaqlı keń kólemdegi metafizikalıq xarakterge iye máseleler tiykarǵı orındi iyeleydi. Bunnan tısqari ilim-iyman, ilim-din, din-mádeniyat (din-iskusstvo, din-til-ádebiyat) diniy tájiriybe, diniy sezim sıyaqlı tiykarlar hám bul ilim izertlew predmetine kiredi. Filosofiyanıń basqa bólimleri sıyaqlı «Dintanıw tiykarları» dúnyaǵa kóz-qaras penen baylanıslı máselelerdi ashıp beriwge baǵdarlanǵan. Bul pán tábiyiy ilimiy, sociallıq pánler menen óz-ara baylanısta rawajlanadı. Ol etika, estetika, tariyx, etnografiya, arxeologiya, psixologiya hám tariyxıy ilimler menen baylanıslı.
Haqıyqatında da din insaniyat ruwxıy ómiriniń quram bólegi esaplanadı. Dinniń táriypi, táliymatı, sociallıq ómirdegi ornın úyreniwde túrli jandasıwlar bar olar:

1. 
   Ilahıylıq (teologiyalıq) páni tárepinen.
   
2. 
   Kritikalıq ateistlik tárepinen
   
3. 
   Ilimiy tárepten jandasıladı.
   

Jámiyet ushın hárqaysı jandasıw nátiyjesinde toplaǵan ilimiy, ámeliy, tariyxıy, filosofiyalıq maǵlıwmatlar júdá úlken áhmiyetli esaplanadı.
Dinlerdiń payda bolıwın dúnyalıq ilimler tárepinen analizleytuǵın bolsaq din – social-tariyxıy qubılıs sıpatında alıp qaraladı. Din–insanlar jámiyeti rawajlanıw tariyxınıń belgili basqıshında payda bolǵan jámiyetlik sananıń formalarınan biri bolıp esaplanadı. Din insandi qorshap turǵan dógerek atıraptan bólek bolǵan, insandi hám dúnyadaǵı bárshe nárseni jaratqan, hám usılayınsha insanlarǵa tuwrı, haqıyqıy, ádil ómir jolın kórsetetuǵın, ilahiy bolmısqa isenimdi súwretleytuǵın kóz-qaraslar jıyındısı hám táliymat. Rus tilinde din mánisin ańlatatuǵın «religiya» sóziniń kelip shıǵıwı haqqında sózliklerde birqansha jandasıwlar keltirip ótilgen. Olardan ayrımlarına kóre usı atama latınsha «religio» sózinen kelip shıǵıp, «dıyanat, dindarlıq, tárkidúnyashılıq, qudayǵa sıyınıw, asketizm, múqáddes nárse yaki jay, ibadat-sıyınıw hám ol menen baylanıslı diniy máresim hám bayramlar» degen mánislerdi ańlatadı. Ekinshi topar tilshiler «religio» sózi semantikalıq, máni hám morfologiyalıq tárepten «relegere» sózi menen baylanıslı bolıp, «jańadan toplaw, jańadan tańlawǵa kirisiw, qayta islep shıǵıw ushın aldıńǵı sintezge qaytıw» sıyaqlı mánislerdi ańlatadı, dep tastıyıqlaydı.
Alımlar belgili bir isenim din dep atalıwı ushın úsh tiykarǵı qásiyetke iye bolıwı lazımlıǵın aytadı. Bulardan: Birinshisi, tábiyattan tıs ruwxlar haqqındaǵı kóz-qaraslardıń bar bolıwı. Hárbir dinde sıyınıw obekti – Quday bolıwı shárt esaplanadı. Bar dinlerdegi Quday haqqındaǵı kóz-qaraslardı shártli túrde ekige – transcendent hám immanent ruwxlarǵa bóliw múmkin.

•