Tárbiyashı sóylewine qoyılatuǵın pedagogikalıq talaplar Mazmun : Kirisiw

Dawıstıń payda bolıwı :

• 
  Bul dawıs kúshi menen baylanıslı (sóylew apparatı shólkemleri menen baylanıslı ).
  
• 
  Dawıs shıńǵırlaytuǵınlıǵı (dawıs shıńǵırlaytuǵınlıǵın túrli aralıqlarǵa jiberip bálent tómenligin ózgertiw).
  
• 
  Dawıstıń mayısqaqlıǵı hám jıldamlıǵı (dawıstı ózgertira alıwı, dawıstıń bálent-tómenligi).
  
• 
  Diapazon -dawıstıń kólemi (shegarası eń bálent hám eń tómengi ton menen belgi bolıp tabıladı).
  
• 
  Tembr-dawıstıń jaqınlıǵı, jumsaqlıǵı, tegisligi, hususiyligi. Dawıs apparatınıń sharshawı, dawısda bolǵan kemshilikler hám buzılıwlar arqalı júzege keledi.
  

Sebebi pedagog 50 procent jumıs waqtında ápiwayı sóylewishdan joqarılaw -bálentlew tonda gápiradi. Sol sebepli jumıs kestein dúziwde administraciya 3-4 saat ishinde tárbiyashı sharshap, 1 saat ishinde dawıs tikleniwin esapqa alıwı kerek. Tájiriybeli oqıtıwshı 2 saatta sharshaydi hám taǵı 2 saat dem alınǵannan keyin dawıs jańatdan tiklenedi.
Monoton sóylew dawıs apparatın sharshatadi. Shańdan ózin saqlaw hám suwıq hawada júrmeslik kerek.
Diksiya - sózlerdi, dawıslardı, buwınlardı dawıslı hám dawıssız seslerdi (háriplerdi) anıq hám tuwrı aytılıw etiliwi bolıp tabıladı. Sóylewde organikalıq hám organikalıq bolmaǵan kemshilikler bolıwı múmkin. Diksiyani jetilistiriw Monoton sóylew menen baylanıslı. Sóylew degi kemshiliklerdi tuwırlaw ushın kórkem oqıw boyınsha ádebiyat qóllanbalarınan paydalanıw múmkin.


2. 2 Tárbiyashı sóylewiniń tásirlililigi hám ańlatpaliligi.

Tárbiyashıniń sóylewi emotsianal tolıq, intanaciyalarǵa bay, jetkilikli dárejede bálent hám tezligi bir ırǵaqta bolıwı kerek. Balalar menen baylanısda tap dawıslardı nadurıs aytılıw etip bolmaǵanı sıyaqlı, sóylewdiń hawlıqpalıǵına da jol qoyılmaydı. Egerde sóylew azmaz áste pátda dawam etse, ol jaqsı qabıl etiledi. Bunday pát sóylewdiń anıqlıǵın asıradı hám kerisinshe, tezlestirilgen sóylew qabıllawdı qıyınlastıradı. Balalar ushın mólsherlengen ertekler, gúrrińler, qosıqlardı kórkem sóz ustaları ádetde, awızsha sóylewqa qaraǵanda azmaz aste pátda oqıydılar. Balalarǵa páseytiwtirilgan sóylewdi qabıllaw, onıń mazmunın baqlaw, tekstti eslep qalıw ańsat keshedi.
Usınıń menen birge este tutıw kerekki, bul qaǵıyda hámme zattı da qamtıp almaydı. Badiy dóretpelerdi oqılıwında sóylewdi jedellestiriw yamasa ásteletiwdi bul shaqta mazmun túsintirilayotgani menen aqlaw múmkin, usı waqıtta bul kórkem túsiniklik quralına aylanıwı zárúr.
Dawıs - bul tárbiyashıniń kásiplik quralı bolıp tabıladı, ol usı quraldan tuwrı paydalanıwı jáne onı zorıǵıwdan asırawı kerek. Dawıstan nadurıs paydalanıwdı mısalı, onıń hádden tıs bálentlatishda (gruppada, maydanda shawqım bolǵanında ) kóriw múmkin.
Egerde baylanıs jaǵdayı sóylew bálentligin talay kúsheytiwdi talap qilsa, bul dawıstı aqırıw dárejesine jetkiziw kerek, degeni emes.
Dawıstı azmaz kúsheytiwde sóylew pátin tómenletiw hám sózlerdi jáne de anıqlaw aytıw kerek. Egerde dawıs tómen hám hálsiz bolsa, onı bálentlashgunsha shınıǵıw etdiriw hám arnawlı shınıǵıwlar menen bekkemlew zárúr. Dawıstıń yoqimsizligini (xirrilash, shıyqıldı ) da saplastırıw múmkin.
Balalar úlkenlerden tekǵana dawıslar hám sózlerdi tuwrı aytıwdı, bálki ertekler, gúrrińler mazmunın aytıp beriw, átirap -álem haqqındaǵı óz baqlawların bayanlaw, óz pikirlerin izbe-iz bayanlaw hám juwmaqlar shıǵarıwdı da úyrenediler.
Balalarǵa sóylewde ol yamasa bul mazmunni tuwrı, qızıqlı hám múmkinshilikli formada jetkeza alıw pedagog sóylewiniń zárúr sapalarınan biri esaplanadı.
Tárbiyashı óz pikirlerin izbe-iz bayanlaar eken, ol óz sóylewin túsiniksiz sózler, quramalı oborotlar, uzaq sóz dizbegiler menen qıyınlashtirib jibermasligi kerek.
Balalar sóylewdi egerde, ol qısqa sóz dizbegilerden ibarat bolsaǵana jaqsı qabıl etediler. Sebebi uzın, bunıń ústine grammatik tárepten júdá quramalı dúzilgen sóz dizbegilerdi qóllawda balalarǵa onıń bólimleri ortasında baylanıs bólew, onıń mazmunın oy-pikir qılıw hám túsiniw qıyın keshedi.
Tek ápiwayı gáplerdi qóllaw menen sheklenmaslik kerek. Ásirese, baylanısqan qospa gáp hám ergashgan qospa gáplerdi keń qóllaw júdá zárúrli bolıp tabıladı.
Balalarǵa gúrriń etip beriwde (ótkerilgen ekskursiya, tábiyaat haqqında hám t.b. ) tek tiykarǵı zattı, yaǵnıy barlıq ekinshi dárejeli hám áhmiyetsiz zatlardı tastap jibergen halda tek bul temaǵa baylanıslı zatlardı ajıratıp alıw hám balalarǵa jetkiziw zárúr. Kóp sózlew, artıqsha sóz dizbegilerdi qóllaw tárbiyashıniń sóylewin salmaqli, túsiniw ushın qıyın etip qóyadı.
Quramalı sózler menen bayıtılǵan gúrrińni tıńlawda mektepge shekem jas daǵı balalardıń pedagogdıń pikirin gúzetip barıwları, gúrriń mazmunın este saqlap qalıwları qıyın baladı hám bunday gúrriń payda keltirmeydi.
Pedagog sóylewiniń múmkinshilikliligi hám túsinikliligine bárinen burın, sózlerden tuwrı hám anıq paydalanıw arqalı eriwiladi. Ana tiliniń sózlik rezervi bay, ol mudami jańa sózler menen boyib baradı ; mámileden shıqqan sózler joǵalıp ketedi.
Tárbiyashıniń sózligindegi kemshilikler retinde sózlerdi kishreytirilgen-erkelew suffikslari menen qóllaw (Sevaraxon, qo'lshalaringni juw; Samatjon, stakanshalarni jiynastırıp qoy hám t.b. ), sóylewdi artıqsha sózler menen toltırıp jiberiw (Al, búydew múmkin, sonday eken), salıstırǵanda úlken balalar menen ushırasıwda olarǵa tap gódekler sıyaqlı mámile etiw (vov-vov qáne?) sıyaqlı jaǵdayların keltiriw múmkin.
Sózler hám sózli sóz dizbegilerdi tuwrı tańlaw tárbiyashı sóylewiniń anıqlıǵı, túsinikliligi hám ańlatpaliligini támiyinleydi.
Jańa sózlerden paydalanıwda júdá ıqtıyat bolıw zárúr. Bir tárepden, balalardıń jasını esapqa alıw hám olar tushuna alatuǵın sózlerdi tańlaw, ekinshi tárepden, turaqlı túrde jańa sózlerdi mámilege kirgiziw, ámeldegi sózlerden paydalanıwdı keńeytiw hám olardıń mánisin túsintirip beriw kerek. Pedagogdıń gúrrińi tolıq, shıraylı, sózleri anıq tańlap alınǵan, grammatik tárepten tuwrı rásmiylestirilgen hám ańlatpalı bolıwı, onıń bólek bólimleri ortasında logikalıq baylanıs ornatılǵan bolıwı kerek. Gúrriń qılıwda sóylewdi ańlatpalı, hár túrli, mazmunga bay etetuǵın sinonimler, metaforalar, teńewlerden, xalıq awızsha dóretiwshilikotidan (naqıllar, maqallar ), frazeologik sóz dizbegilerden keńlew hám sheberana paydalanıw kerek.
Bunnan tısqarı, tárbiyashıniń sóylewi tekǵana balalarǵa salıstırǵanda, bálki Mektepge shekem tálim shólkemi xızmetkerlerine salıstırǵanda da osuda, mudami bosiq, sıpayı bóliwi shárt.
Sonday etip, balalar menen islew arqalı pedagog tómendegilerge itibarın qaratıwı kerek:
• ana tilindegi barlıq dawıslardı tuwrı aytıw, sóylew degi ámeldegi kemshiliklerdi saplastırıw ;
• aniq, túsinikli sóylewqa, yaǵnıy jaqsı diksiyaga ıyelew;
• o'z sóylewinde kórkem ádebiyatqa baylanıslı aytılıwlardan paydalanıw, yaǵnıy orfoepik qaǵıydalarǵa ámel qılıw ;
• ifodalilikniń intanatsion qurallarından bildirilgen pikirlerdi esapqa alǵan halda tuwrı paydalanıwǵa umtılıw ;
• balalar menen baylanısda azmaz páseytiwtirilgan pátda, dawıstı sal pasaytirgan halda sóylew sóylew;
• matnlar mazmunın sózler hám grammatik strukturalardan paydalanǵan halda tuwrı hám de múmkinshilikli formada gúrriń qılıw hám balalarǵa jetkiziw;
• balalar hám xızmetkerler menen sáwbette dawıstı bálentlatish hám qopal mámilege jol qoymaw.
Tálim shólkemi tárbiyashısi ushın úlgili sóylewqa ıyelew onıń kásiplik tayınlıǵı kórsetkishi bolıp tabıladı. Sol sebepli óz sóylewin jetilistiriw haqqında qayǵılanıw balajaq pedagogdıń etikalıq jáne social minneti. Ol ózinde keyinirek balalarǵa beretuǵın sóylewiy kónlikpelerdi jetilisken rawajlandırıwı shárt.
Tárbiyashı sóylew mádeniyatına ıyelewi, onıń sóylewi tómendegi qásiyetlerdi ózinde sáwlelendira alıwı kerek.
a) sóylewdiń tuwrılıǵı ;
b) sóylewdiń anıqlıǵı ;
v) sóylewdiń ańlatpaliligi;
g) sóylewdiń sofligi;
d) sóylewdiń tuwrıligi;
j) sóylewdiń baylıǵı.