“transport tizimlari va inshoatlari” kafedrasi “Qurilish materiallari va buyumlari”

σ
ch
=Ye·ε; 
bu yerda, 
σ
ch
–
cho‘zish vaqtidagi normal kuchlanish;
ε
–
namunaning nisbiy uzayishi;
Ye
– proporsionallik koeffitsienti (elastiklik moduli).
Ma’lumki, yuqoridagi formuladan 
Ye = 
𝝈
𝒄𝒉
𝜺
bo‘ladi. Demak, metallarning elastiklik 
moduli 
uning 
chiziqli 
deformatsiyalanishida 
elastiklik 
xossalarining 
fizik 
xarakteristikasidir. Namunaning proporsionallik qonuni bilan uzayishning buzilish 
chegarasidagi kuchlanish shu metallning proporsionillik chegarasi deb ataladi va quyidagi 
formula orqali aniqlanadi:
 
σ
pyuch
= 
𝐑
𝐀
𝐅
𝐨
; 
 MPa;
bu yerda, 
σ
pyuch 
– metallarning proporsionallik chegarasidagi kuchlanish (MPa);
R
A
 – A nuqtaga to‘g‘ri keluvchi kuch, kN yoki N ;
F
0
– namunaning sinashdan avvalgi ko‘ndalang kesim yuzasi, mm
2
 
Agar namunani sinash davom ettirilib, kuch qiymati diagrammadagi A nuqtaga 
to‘g‘ri kelgan R
A
kuchdan oshirib yuborilsa, kuch bilan namunaning uzayishi orasidagi 
proporsional bog‘lanish buziladi, ya’ni namunaning uzayishi kuchga nisbatan bir oz 
tezlashadi. Lekin sinalayotgan namunadan tashqi kuch ta’siri olinsa, u o‘zining dastlabki 
xoliga qaytib, qoldiq deformatsiya xosil qilmaydi. Shuning uchun bu xildagi deformatsiya 
elastik deformatsiya deyiladi.
Agar namuna V nuqtaga to‘g‘ri keluvchi R
V
kuchdan kattaroq kuch bilan cho‘zilsa, 
uzayish tezlashib, metall plastik deformatsiyalana boshlaydi (diagrammadagi VS qism). 
Demak, namunani sinashda aniqlangan R
V
kuch metallning elastik deformatsiyadan plastik 
deformatsiyaga o‘tishidagi chegara kuchi bo‘ladi. Metallarni cho‘zilishga mustaxkamligini 
sinashda qoldiq deformatsiya (uzayish) bermaydigan eng katta chegara kuch (R
V
) ning 
namunani sinashdan avvalgi ko‘ndalang kesim (F
0
) ga nisbati metallning shartli elastik 

---

kuchlanishi (
σ
e
) deb ataladi va quyidagicha aniqlanadi:
σ
e
= 
𝐑
𝐕
𝐅
𝐨
; 
 MPa;
Diagrammadagi A va V nuqtalar bir-biriga juda yaqin ekanligi sababli amalda 
σ
e
ni 
σ
pyuch
ga teng deb xisoblanadi.
Metallning «oquvchanlik» chegarasiga to‘g‘ri keluvchi kuch (R
s
) ning namuna 
dastlabki ko‘ndalang kesim yuzi F
0
ga nisbati metallning oquvchanlik chegara kuchlanishi
(σ
oq
) 
deb ataladi va ushbu formuladan aniklanadi:
σ
oq
= 
𝐑
𝐬
𝐅
𝐨
; 
 MPa;
Metallning o‘z shaklini o‘zgartirib, kuch ta’siri olingandan keyin xam shu shaklini 
saqlab qolish xususiyati uning plastiklik xossasi deyiladi. Metallarning plastik 
deformatsiyalanishi, ya’ni nisbiy uzayishi grekcha delta 
δ
xarfi bilan belgilanadi va 
quyidagi formuladan protsent xisobida aniqlanadi:
δ
=
𝐿−𝐿
𝑜
𝐿
𝑜
100%
bu yerda: L
0 
— namunaning deformatsiyalanishidan oldingi uzunligi, mm;
L — namunaning deformatsiyadan keyingi uzunligi, mm.
Namuna cho‘zilganda ko‘ndalang kesimining nisbiy kichrayishi «grek»cha «ksi» 
(ψ) xarfi bilan belgilanadi va quyidagi formuladan aniqlanadi:
bu yerda: G
0
 — namunaning sinashdan avvalgi ko‘ndalang kesim yuzasi, mm
2
;
F — namunaning cho‘zilgandan keyingi ko‘ndalang kesim yuzasi, mm
2
.
Namunani sinash vaqtida uzilmay bardosh bergan maksimal kuchning shu namuna 
ko‘ndalang kesim yuzi (G
0
) ga nisbati metallning cho‘zilishdagi mustaxkamlik chegarasi 
deb ataladi va ushbu formuladan aniklanadi:
σ
v
= 
𝐑
𝐃
𝐅
𝐨
bu yerda: R
D
 — sinashdagi maksimal kuch, N yoki kN.
F
0
 — namunaning sinashdan avvalgi ko‘ndalang kesim yuzi, mm
2
.
Metallarni sinashda namuna R
d
kuch ta’sirida butun uzunasi bo‘ylab bir tekisda 
cho‘ziladi. Kuch R
d
qiymatga yetgandan keyin namunaning bo‘shroq joyi cho‘zila 
boshlaydi va u yerda «bo‘yin» xosil bo‘ladi, pirovardida kuchning shu qiymatida metall 
namuna uziladi.