Traktorlar va qishloq xo’jaligi mashinalaridan foydalanish, texnik

к*
Ш

Tayanch iboralar: dala va agregatlarning kinematic o ’Ichamlari, ish va salt yurishlar, agregatlar markazi, bazasi, kinematic uzunliklari va kengligi, kirish-chiqish uzunligi, buriliah radiusi, sirtmoqli va sirtmoqsiz burilishlar, agregatni tuzish shartlari, doiraviy, bo’ylama va dioganal harakatlanish, ish yo ’llari koeffitsienti.

W

1. 
   §. Ishlov beriladigan maydon shakli va o‘lchamlarini agregatning foydalanish samaradorligiga ta’siri
   

Lalmikor va sug‘oriladigan dehqonchilik qilinadigan maydonlarga agregatlar bilan ishlov berishda dala o‘lchamlarini ahamiyati turlicha bo‘lib, bu ko‘rsatgichlar dalada ishlayotgan agregatning ish unumi va foydalanish samaradorligini o‘zgarishiga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Lalmikor dehqonchilik sharoitida dala shaklini turlicha bo‘lishi, ya’ni, maydon yuzasini katta yoki kichikligi, uzun yoki qisqaligi, past yoki balandligi (notekisligi) agregatdan foydalanish samaradorligiga ta’siri unchalik muhim emas. Bu sharoitda dalaning qiyalik darajasi hamda operatorning malakasi agregatning ish unumi va foydalanish samaradorligiga ta’sir etuvchi asosiy omillar hisoblanadi.
Sug‘oriladigan dehqonchilik sharoitida esa dalaning barcha o‘lchamlari, ayniqsa, uning uzunligi (13-rasm) agregatning foydalanish samaradorligiga katta ta’sir ko‘rsatadi

.

С	С	С
Buch

Luch -dalaning bo‘yi; Buch - dalaning eni; C - paykalning eni; E - burilish yo‘lagining eni; e - agregatning kirish-chiqish yoli; L_ish - ish yo‘li uzunligi 13 - rasm. Dalaning kinematik o‘lchamlari
Dalaning asosiy o‘lchamlariga quyidagilar: uning uzunligi (Luch), eni (Buch), qiyaligi (i), burilish yo‘lagining eni (E), paykalning eni (C) va ish yo‘li uzunligi (Lish) kiradi.
Bu ko‘rsatgichlarning salbiy ta’sirini kamaytirish maqsadida ekin maydonlarining ko‘rsatgichlarini ekiladigan ekinlar turi, sug‘orish usullari, tuproq-iqlim sharoiti va relefini hisobga olgan holda oldindan maqbullashtirilishi va sifatli qilib tayyorlanishiga bog‘liq.
Tabiiy sharoitda bir xil maydon yuzasiga ega bo‘lgan dalalar uzunligi (Ld) va enining (B_d) nisbatlari turlicha, ya’ni B_d < Ld < B_d bo‘lishi mumkin.
Dalaning uzunligi agregatlardan samarali foydalanishda eng muhim ko‘rsatgich hisoblanadi. CHunki ko‘pchilik qishloq xo‘jaligi ishlari bajarilishi dalaning nishoblik yo‘nalishi bo‘yicha amalga oshirilishi talab etiladi. SHuni hisobga olgan holda agregatning harakatlanishi aynan dalaning uzunligi bo‘yicha amalga oshiriladi.

Qishloq xo‘jaligi agregati dalada harakatlanib ishlaydi. Agregat dalada harakatlanganda to‘g‘ri chiziqli ish yurishlar va egri chiziqli salt yurishlar qiladi (14-rasm).

14. 
    rasm. Agregatning dalada Harakatlanish turlari
    

Dalaning uzunligini eniga nisbatiga qarab agregat tomonidan bosib o‘tilgan umumiy yo‘lning o‘rtacha 8-12 foizi, qisqa bo‘lgan dalalarda esa 40 foizgacha qismi salt yurishlarni tashkil etishi mumkin.
Dala sharoitida har bir ishni bajarish paytida salt yurishlarni uch guruhga bo‘lish mumkin, ya’ni dalaga kirish va dala oxirida burilish, qamrash kengligi to‘liq bo‘lmaganda va bir daladan ikkinchi dalaga o‘tishdagi salt yurishlarga bo‘linadi.
Birinchi ikki guruh salt yurishlar dalada texnologik ishni bajarish bilan bog‘liq bo‘lib, ular paykalning shakli va o‘lchamlarini aniq belgilanishi hamda qabul qilingan Harakatlanish usuli va mexanizatorning agregatni boshqarish qobilyatiga bog‘liqdir.
SHuning uchun dala va agregatning o‘lchamlarini hisobga olgan holda agregatning daladagi Harakatlanish usulini to‘g‘ri tanlash, uning texnik-iqtisodiy va sifat ko‘rsatgichlarini yuqori bo‘lishida muhim ahamiyat kasb etadi.

2. 
   §. Agregat Harakatining belgilovchi o‘lchamlari
   

Qishloq xo‘jaligi ishlarini bajarishda agregatning Harakati, agregat markazining (A nuqta) troektoriyasiga (15-rasm) qarab aniqlanadi. Bu nuqta shartli ravishda agregatning qolgan boshqa nuqtalarini aniqlash uchun boshlang‘ich nuqta sifatida qabul qilingan.
A g r e g a t m a r k a z i bitta etakchi o‘qi bo‘lgan uch g‘ildirakli (TTZ-60.11, TTZ-80.11, MTZ-80X) va to‘rt g‘ildirakli (TTZ-60.10, TTZ-80.10, MTZ-80, 82) traktorlarda uning etakchi o‘qi markazi (15a,b-rasm), ikkita etakchi o‘qi bo‘lgan g‘ildirakli (Magnum, Arion, Aksos) va zanjirli (T-4A, VT-100, VT-150) traktorlarda tayanch yuzalari o‘rtasidagi nuqta (15v,g), sharnirli biriktirilgan (K-701, T-150K) traktorlarda sharnir markazining Harakat tekisligiga tushirilgan proeksiyalari (15d-rasm) qabul qilingan.
Agregat kinematikasini belgilovchi ko‘rsatgichlarga quyidagilar: traktorning etaklovchi orqa g‘ildiraklari yoki zanjirlarning o‘rtasi orasidagi masofa (Ko) va bo‘ylama bazasi (L),agregatning kinematik uzunligi (Lk), kengligi (dk), chiqish uzunligi (e) va burilish radiusi (R) kiradi.
Traktorning b o‘ y la m a b a zasi (L) deb g‘ildirakli traktorda yo‘naltiruvchi va etakchi g‘ildiraklar o‘qlari, zanjirli traktorlarda esa chakka tayanch g‘ildiraklar o‘qlari orasidagi masofaga aytiladi.
Agregatning k i n e m a t i k u z u n l i g i (Lk) deb mashinalar to‘g‘ri chiziq bo‘ylab Harakatlanganda agregat markazidan to eng uzoqdagi ishchi qismlar joylashgan chiziqqacha bo‘lgan masofaga aytiladi.

Murakkab tirkalma agregatlarning kinematik uzunligi traktor, tirkama va mashinaning kinematik uzunliklari yig‘indisiga teng bo‘ladi. Osma va yarim osma agregatlarning kinematik uzunligi agregat markazidan mashinaning eng uzoqdagi ishchi qismlar joylashgan chiziqqacha bo‘lgan masofaga aytiladi.

14. 
    rasm. Agregatning kinematik o‘lchamlari:
    

1. 
   b, v, g, d - mos ravishda bitta etakchi o‘qi bo‘lgan uch g‘ildirakli va to‘rt g‘ildirakli, ikkata etakchi o‘qi bo‘lgan to‘rt g‘ildirakli va zanjirli, sharnirli asos bo‘lgan g‘ildirakli traktorlarda agregat markazining joylashishi; e, j - mos ravishda to‘g‘ri chiziqli Harakatlanishda va burilishda uch g‘ildirakli traktorning kinematik o‘lchamlari.
   

Agregatning k i n e m a t i k k e n g l i g i (dk) - agregatning kengligi bo‘ylab joylashgan ish mashinalarining chekka nuqtalaridan boshlanadigan masofa.
Agregatning k i r i s h - ch i q i sh u z u n l i g i (e) - burilish vaqtida o‘simliklarni shikastlamaslik uchun (qator orasida ishlashda) va hosilni isrof bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik uchun (paxta terishda) agregatni burilish joyidagi nazorat chizig‘idan tashqariga chiqarish lozim bo‘lgan masofa.

3. 
   §. Agregatni burilish radiusi
   

Agregatning b u r i l i sh r a d i u s i (R) -agregat markazi bilan burilish markazi orasidagi masofaga aytiladi.
Agregat salt burilish paytida eng kichik radius bilan burilishi kerak, chunki bunda uning salt yurish yo‘li kichik bo‘ladi. SHu bilan birga agregat burilayotganda barcha g‘ildiraklari yonga surilmasdan aylanishi lozim, aks holda deformatsiya ro‘y berishi va sinishi mumkin, bu esa burilish tadiusining yo‘l qo‘yilmaydigan darajada kichikligidan dalolat beradi.
Agregatning eng kichik burilish radiusi traktorning burilish radiusiga, tirkagich va ish mashinalaring o‘lchamlariga hamda uning tezligiga bog‘liq holda tajribalar asosida aniqlanadi: