Toza ichimlik suv muammosi

Chuchuk suv tanqisligi muammosi
Suv tabiatning eng muhim boyligi. Usiz hayotni tasavvur qilib boʻlmaydi. Butun jahonni tashvishga solib kelayotgan ichimlik suvi aholining ortishi, ishlab chiqarish korxonalarining koʻpayishi va rivojlanishi, qoʻshimcha sugʻoriladigan yerlarni oʻzlashtirilishi, befoyda va behuda isrofgarchiliklar tufayli miqdorini kamayishi, sifatini pasayayotganligi obu hayotga boʻlgan talabni oshirmoqda. Xalq iborasi bilan aytganda, qayerda suv boʻlsa hayot oʻsha yerda, suv tugagan joyda hayot ham tugaydi.
Yurtimizda aholini toza ichimlik suvi bilan taʼminlashni yaxshilash borasida keng qamrovli ishlar amalga oshirilib kelinayotgan boʻlsa-da, ayrim joylardagi ichimlik suv taʼminoti past darajada ekanini koʻramiz. Bu toza ichimlik suv taʼminotida muammolar borligidan dalolat beradi.
Ayni paytda aholiga oʻz vaqtida davlat standarti talablariga javob beradigan toza ichimlik suvi bilan taʼminlash bugunning dolzarb masalasidir. Ayniqsa, yurtimizning choʻl hududlarida bunga ehtiyoj yuqori. Bu muammolarni bartaraf etish uchun suv zaxiralarimizdan oqilona foydalanish, uni befoyda sarflanishiga yoʻl qoʻymaslik, ifloslantirmaslikni taqozo etadi. Hech kimga sir emas, koʻplab viloyatlarimizda aholi ichimlik suvi sifatida yer osti suvlaridan foydalanadi.
Hozirgi kunda jahon miqyosida chuchuk suv ishlatish hajmining yildan-yilga ortib borishi va buning oqibatida suv tanqisligi kelib chiqayotganligi ayni haqiqat. Hatto BMT tomonidan 2003-yilning “Xalqaro toza suv yili” deb eʼlon qilgani buning yaqqol misolidir. BMTning “Atrof-muhit muhofazasi” dasturi maʼlumotiga koʻra, hozirda dunyodagi mavjud daryolarning yarmi jiddiy ifloslangan. Yer shari aholisining qariyb 40 foizi toza ichimlik suvi yetishmasligidan aziyat chekmoqda. Har yili toza ichimlik suvining tanqisligi tufayli 1,2 mln. kishi turli xil xastaliklarga duchor boʻladi, 5 mln. kishi ifloslangan va sifatsiz suvdan isteʼmol qilishga majbur.
1995-yilda “Gidro axborot markazi” tomonidan yer osti suvlarning ifloslanish darajasi boʻyicha olib borilgan monitoring va kuzatuvlar natijasida yer osti suvlarning barcha manbalar boʻyicha bashorat resurslari va zaxiralari qayta hisoblab chiqildi. Bunga koʻra, minerallashgani 1kg/gacha boʻlgan chuchuk suv zaxiralari soʻnggi 30 yil davomida 40% kamaygan. Eng koʻp kamayish respublikaning Gʻarbida, Amudaryoning quyi qismlarida, Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Xorazm, Buxoro va Navoiy viloyatlarida kuzatilgan.
Bugungi kunda Oʻzbekistonda suv resurslarining ajralmas bir qismi boʻlgan yer osti suvlaridan asosan aholi ehtiyoji uchun foydalanilmoqda. Ishlab chiqarishning jadal surʼatlarda rivojlanishi, baʼzi bir mintaqalarda suv muhofazasi bilan bogʻliq tadbirlarning amalga oshirilmayotganligi va suv zaxiralarining ifloslanishi haqida ogohlantirishning mavjud emasligi, yer osti suvlari sifatining yomonlashuviga olib kelmoqda.
Nafaqat mamlakatimizda, balki butun dunyoda ichimlik suvi muammosi bor. Garchi, yer yuzasining katta qismi suvlikdan iborat boʻlsa ham chuchuk suv zaxiralari ikki foizni tashkil etadi. Buning hammasi ham isteʼmolga yaroqli emas. Baʼzi bir mamlakatlarda chuchuk suv zaxiralari yetarli boʻlmaganligi yoki umuman yoʻqligi sababli qanchadan-qancha kishilar mashaqqat chekmoqda. Respublikamizda ham shunday suv zaxiralariga ega boʻlmagan joylar topiladi. Shu munosabat bilan yer osti suv resurslarini oʻrganish usullarini yanada takomillashtirish, milliy va xalqaro miqyosda yer osti suvlarini kompleks boshqarish salohiyatini oshirish, yer osti suvlaridan foydalanish borasida ilm-fan va amaliyotning hamkorligini taʼminlash va rivojlantirishga qaratilgan muhim masalalar oʻz yechimini kutib yotibdi. Dunyoning koʻplab davlatlari singari mamlakatimizda ham lalmikor va choʻl hududlarida yer osti suvlari yagona chuchuk suv manbai ekanini hisobga olgan holda, u iqtisodiy va ekologik tizimning barqarorligini taʼminlashda eng asosiy omillardan biri ekanini unutmaylik.Mutaxassislarning ta'kidlashicha, agar chuchuk suvga ega bo'lgan barcha suv omborlari sayyorada teng ravishda bo'linib ketgan bo'lsa, unda barcha odamlar uchun ichimlik suvi etarli bo'ladi. Biroq, bu suv omborlari notekis taqsimlangan va dunyoda ichimlik suvi tanqisligi kabi global muammo mavjud. Avstraliya va Osiyoda (Sharqiy, O'rta, Shimoliy), Meksikaning shimoli-sharqida, Chilida, Argentinada va deyarli butun Afrikada ichimlik suvi ta'minoti bilan bog'liq muammolar mavjud. Umuman olganda, dunyoning 80 mamlakatida suv tanqisligi sezilmoqda.
Toza suvning asosiy iste'molchisi qishloq xo'jaligi bo'lib, kommunal foydalanishda ozgina ulushga ega. Har yili toza suvga talab oshib boradi va uning miqdori kamayadi. Uning davom ettirishga vaqti yo'q. Suv tanqisligi natijasi:

• 
  ekinlar hosildorligining pasayishi;
  
• 
  odam kasalliklari bilan kasallanishning ko'payishi;
  
• 
  qurg'oqchil mintaqalarda yashovchi odamlarning suvsizlanishi;
  
• 
  ichimlik suvi etishmasligidan odamlar o'limining ko'payishi.
  

Ma'lumki, yеr sharidagi mavjud suv zahirasini faqat bir foizigina ichimlik suvi sifatida istе'mol qilish uchun yaroqli hisoblanadi. Sanoat oqava suvlarning suv havzalariga tashlanishi va boshqa sabablar natijasida, yil sayin atrof-muhitni, shu jumladan, tabiiy еr usti va еr osti suv manbalarini ifloslanish darajasi ortib bormoqda. Dunyoda aholi sonini yil sayin ortishi, toza ichimlik suvi zahiralarini esa kamayib borayotganligi, ichimlik suvini kеrakli darajada tozalab istе'mol qilish zaruriyatini kеltirib chiqarmoqda. Yuqorida ta'kidlab o’tilganidеk, bu muammo Orol bo’yi mintaqasi aholisi uchun ham dolzarb hisoblanadi. Orol bo’yi mintaqasidagi tabiiy suvlarni tozalash natijasida ekologik toza ichimlik suvi olishga mo’ljallangan, mahalliy xom-ashyo va butlovchi qismlar asosida import o’rnini bosuvchi "EKO - L" turkumidagi uskunalarning sinov variantlarini yaratishdan iboratdir.
Chеt davlatlardan valyutaga sotib olib kеltirilayotgan qimatbaho suv tozalash uskunalarini, bizning mintaqamizdagi suvlarni tozalashga moslanmaganligi bois, bunday kamchiliklarni yangidan yaratiladigan "EKO - L" turidagi suv tozalash uskunalarida bartaraf qilish bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Mazkur turkumdagi uskunalarni yasashda 50% atrofida mahalliy xom - ashyo va butlovchi qismlardan foydalaniladi. "EKO - L" turkumidagi uskunalarni mahalliy sharoitda ishlab chiqarish natijasida Orol bo’yi mintaqasining aholisini arzon va ekologik toza ichimlik suvi bilan ta'minlash muammosini еchish imkoniyati tug’iladi hamda Rеspublikamiz turli sanoat tarmoqlarini bunday uskunalarga bo’lgan talabi ham qondiriladi. Agar bunga sanoat tarmoqlari ehtiyoji ham qo’shib hisoblansa, o’rtacha 1000 ta shunday uskuna ishlab chiqarish zarur bo’ladi. Yuqoridagi quvatdagi har bir uskunani ishlab chiqarishda, taxminan 3000 AQSh dollari tеjalishi evaziga, yiliga 100 ta uskuna ishlab chiqarishda taxminan 300 ming AQSh dollarini iqtisod qilishga erishish mumkin bo’ladi. Ushbu bitiruv malakaviy ishi Urganch davlat univеrsitеti olimlari va "ЕCO-SOMPANY" xususiy firmasi o’zaro innovatsion korporativ hamkorlik nеgizida «Mahalliy xom-ashyo va butlovchi qismlar asosida import o’rnini bosuvchi ichimlik suvini tozalash uskunalarini yaratish» mavzusidagi loyixa asosida bajarildi.
Orol bo’yi mintaqasidagi tabiiy suvlarni tozalash natijasida ekologik toza ichimlik suvi olishga mo’ljallangan, mahalliy xom-ashyo va butlovchi qismlar asosida import o’rnini bosuvchi "EKO - L" turkumidagi uskunalarning sinov variantlarini yaratishdan iborat.
Olimlarning taxmin qilishicha, 30 yil ichida ichishga yaroqli suv miqdori ikki baravar kamayadi. Sayyoradagi barcha zaxiralardan ¾ toza suv qattiq holatda - muzliklarda va faqat only - suv havzalarida mavjud. Dunyo bo'ylab ichimlik suvi ta'minoti chuchuk suvli ko'llarda mavjud.
Ko'llardan tashqari, ba'zi daryolar ham ichimlik, ammo ozgina miqdorda. Chuchuk suvni saqlash uchun sun'iy dengizlar va suv omborlari yaratilmoqda. Braziliya, Rossiya, AQSh, Kanada, Xitoy, Kolumbiya, Indoneziya, Peru va boshqalar dunyodagi eng katta suv zaxiralariga ega.