Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

 
11.3. Xorijiy mamlakatlarda internet do‘konlar, ularning 
ishlash texnologiyasi 
Umuman olganda, elektron tijoratni institutsionalizatsiya qilish (bir 
tizimga solish) bo‘yicha chet el tajribasi bo‘yicha yo‘nalish oladigan 
bo‘lsak, uni institutsional boshqarishning uchta asosiy modelini: 
Yevropa, Amerika va Xitoy modelini ajratish mumkin.
Yevropa modeli 
elektron tijorat subyektlarini va ular amalga 
oshirayotgan bitimlarni total reglamentga solishni va ro‘yxatga olishni 
ko‘zda tutadi. Bu kabi faoliyatning misoli sifatida yetakchi Yevropa 
mamlakatlari (Germaniya, Fransiya va Shveysariya) tomonidan soliq 
organlarida ro‘yxatda turuvchi halol sotuvchilarning umumochiq 
reyestrining yuritilishini keltirish mumkin. Tovarlar taklif etilgan 
saytlarda sotuvchilar o‘zlarining davlat ro‘yxatidan o‘tganda olgan 
identifikatsion raqamlarini ko‘rsatishlari shart. 
Bunda Yevropa modeli o‘zini oqlaydi, deb hisoblash mumkin emas, 
chunki, masalan C2C sohasida Yevropa savdo infratuzilmasi 
institutsional cheklashlar tufayli elektron tijorat bo‘yicha jahonda 
yetakchilik o‘rnini egallamaydi. Undan asosan tashqi raqobatning 
cheklanishi hisobiga yirik an’anaviy tovar ishlab chiqaruvchilari va 
chakana savdo tarmoqlari yutadilar. 
Amerika modeli “tarmoqning iqtisodiy salohiyatidan 
foydalanishda milliy iqtisodiyot uchun foydani maksimallashtirish 
maqsadida” 
davlatning elektron tijorat sohasiga aralashuvini deyarli 
to‘liq rad qilishni taqozo etadi. Mazkur model asosida 1998-yilda uch 
yilga qabul qilingan “internetda soliq erkinligi to‘g‘risida”gi bill yotadi. 
Mazkur normativ hujjat 
“internet-servislarda yoki onlayn servislardagi 
davlatlararo savdoga davlat tomonidan va mahalliy aralashuvga qarshi 
milliy siyosatni belgilash va internet orqali erkin oqimiga aralashishi 

---

171 
mumkin bo‘lgan talablarni qo‘yishga moratoriy belgilagan holda, 
kongressning davlatlararo yurisdiksiyasini cheklash” 
mo‘ljallangan. 
O‘sha vaqtdan beri belgilangan moratoriy muntazam ravishda hozirga 
qadar uzaytirilib kelinmoqda.8
Elektron tijoratni boshqarishning Amerika modelining mohiyati 
AQSh hududida uning infratuzilmasining bir joyda joylashishi va 
ustuvor rivojlanishi uchun institutsional sharoitlarni yaratishdan iborat. 
Eng yirik global savdo maydonlari (Amazon, eBay) va to‘lovlar 
provayderlari (PayPal) ko‘p milliardlik aylanmalari bilan aynan o‘sha 
yerda joylashganliklari bejiz emas.