Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

Mijozlar bilan o‘zaro munosabatlarni boshqarish istiqbollari
. 
Hozirda ba‘zi kompaniyalar o‘z mijozlariga, shu qatorda raqobatchi 
firmalarga ham istalgan boshqa taqdim etish imkoniyatini beruvchi 
barcha hamda universal formatdagi axborotlarni qaytarish bo‘yicha 
aksiyalar olib bormoqdalar. Shu o‘rinda, bozor kapitalizatsiyasining 
ulushi 4,3 mlrd dollarni tashkil etuvchi turli xil asbob uskunalarning 
ta‘mirlanishi va ekspluatatsiyasi uchun ehtiyot qismlar distribyutori - 
W.W.Grainger elektron do‘kon ochganidan so‘ng (grainger.com) bitta 
buyurtmachiga to‘g‘ri keladigan sotuv hisobi ikki baravarga (125dan 250 
dollarga) oshdi. Mijozlar tomonidan berilgan axborotlar asosida 
W.W.Grainger saytda maxsus qidiruv vositalarini ishlab chiqmoqda. 
Masalan, soha terminologiyasining u yoki bu spetsifikasini ishlatish 
yordamida. Natijada mijozlarga tovarlarni topish osonroq bo‘lib, ular o‘z 
xaridlarini oshiradilar. Ammo bunday ma’lumotlar mijozlarga qaysi 
vaqtgacha tarqatiladi? Iste‘molchilar ularning shaxsiy axborotlari, sayt 
bo‘yicha ko‘chish rejimi va xaridor talablari qimmatli aktivlar ekanini 
tushuna boshlaydilar. Mijoz o‘ziga savol bera boshlaydi: nimaga u 
elektron tijorat vositalari va o‘zining prioritetlari yordamida qilgan 
xaridlari tavsifi yozilgan faylini olib balandroq narx o‘rnatganga 
sotmasligi kerak? 
Hozircha chakana savdo Internet kompaniyalari xaridorlarga o‘z 
ma’lumotlarini olishga imkon bermaydilar. Odatda qilingan xaridlar 
ro‘yxatini so‘rash mumkin, lekin u juda katta hajmda berilgan bo‘ladi va 

---

135 
shuning uchun keraksiz shaklda bo‘ladi. Mos ravishda, mijoz 
individualizatsiyani istaganda har gal o‘zining xohish - istaklarini 
ko‘rsatgan holda u yoki bu kommersantni “o‘zgartirishi”ga majbur bo‘ladi. 
Ba‘zi saytlar ushbu ko‘rsatmalarni talay boshladilar, ammo mijozlar zarur 
paytda turli xil saytlarga bir marta kiritilgan ma’lumotlarni yuborish 
o‘rniga berilganlarni sayt bilan o‘zaro harakatlar jarayonida yana kiritish 
va namoyish etishlari lozim. Bundan tashqari, mijozlar o‘zlarining yuqori 
kredit reytingiga ega ekanliklarini doimo isbot etishlari kerak. Masalan, 
elektron kim oshdi savdo ishtirokchilari xaridor yoki sotuvchi bo‘lishni 
xohlovchi mijozni baholash uchun ko‘pgina savollar beradilar, ammo 
ushbu kim oshdi savdosi saytida o‘z to‘lov qobiliyatini isbot etgani bilan 
boshqa elektron kim oshdi savdolariga bu ma’lumotni yuborish mumkin 
emas.