Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

Nazorat savollari. 
1.
Elektron tijorat tushunchasi. 
2.
“Elektron tijorat” fanining obyekti, predmeti, maqsadi va 
vazifalari. 
3.
Elektron biznes rivojlanish bosqichlari. 
4.
Elektron biznesning an’anaviy savdodan farqi. 
5.
“Elektron tijorat”ning obyekti, subyekti.
6. Elektron tijoratda web texnologiyalarining o‘rni. 
7. Ijtimoy tarmoqlardagi web 2.0 va web 3.0 texnologiyalari. 
8. Elektron biznesda AKTni qo‘llash 
9. Axborotni saqlash va qayta ishlashning elektron usulini 
ta’minlash. 
10. Elektron biznesning korxona, iste’molchi va jamiyat uchun 
foydasi. 

---

39 
3-BOB. ELEKTRON TIJORATNING ME’YORIY- 
HUQUQIY BAZASI 
3.1. Avtomatlashtirilgan elektron tijorat tizimidan 
foydalanishning me’yoriy-huquqiy bazasi 
 
Hozirgi kunda elektron tijoratning eng asosiy tamoyillaridan biri 
shundaki, ikki tomon qo‘llayotgan shartnoma elektron yo‘li bilan 
amalga oshirilayotganligi uchungina, uning qonuniyligi va haqiqatan 
ham mavjudligini shubha ostiga qo‘yishga haqli emaslar. Tamoyilning 
amalga oshirilishi har doim ham kafolatlanmaydi, shuning uchun ham 
ba’zi yuridik qiyinchiliklar vujudga keladi. Ko‘pgina mamlakatlarda 
faqatgina ikki tomonning shaxsiy imzolari qo‘yilgan shartnomalargina 
tan olingani uchun, bunday holatlarda shartnoma yuridik kuchga ega 
bo‘lmaydi. Shuning uchun elektron tijorat qonuniy to‘siqlarni oshib 
o‘tishga qurbi yetmaydi. 
Yuqorida aytib o‘tilgan qonuniy to‘siqlarni oshib o‘tishda yordam 
berish maqsadida xalqaro savdo (Yunistrol) huquqi bo‘yicha OON 
komissiyasi, 1996 yilda “Elektron tijorat to‘g‘risida” qonun qabul qildi. 
Bu qonun o‘zida shartnomalarning yuridik kuchi bilan bog‘liq bo‘lgan, 
shartnoma originali va nusxalari bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal 
etish modelini aks etadi. Qonunda ko‘rilgan, berilganlarning elektron 
almashuvining huquqiy rejimi funksional ekvivalent nomli tamoyilga 
asoslanadi. Davlat qonunchiligiga bu qonunning joriy etilishi, 
tomonlarning elektron almashuvi vositasini tanlaganida, ular uchun 
huquqiy muhitni yaratishi ko‘zda tutiladi. Bu qonun qabul qilingandan 
keyin elektron tijorat jarayonlarini oldindan aytib berishni 
osonlashtiruvchi va shu bilan birga elektron tijoratning butun dunyoda 
rivojlanishiga turtki bo‘ladigan me’yor va qoidalar ustidagi ish olib 
borish yuzasidan rozilikka erishilgan. Bunday qonunlar orasida elektron 
raqamli imzoning munosabatini yo‘lga soladigan holatlar sanab o‘tilgan. 
Bu savolning bunchalik dolzarb bo‘lishiga, Internet va boshqa tarmoqlar 
orqali qo‘llanadigan shartnomalar sonining tez o‘sishi sabab bo‘lgan. 
Elektron imzoga bo‘lgan ishonch, shartnomalarni qabul qilishiga 

---

40 
bo‘lgan asosiy shart bo‘lib hisoblanadi. 
1999-yilda elektron imzolarni ishlatish uchun huquqiy asoslari 
direktivasi qabul qilingan. Bu elektron tijorat sohasidagi Yevropa va 
xalqaro huquqlarning shakllanishidagi navbatdagi qadam bo‘ldi, chunki 
u elektron tijorat sohasidagi kelajakdagi rivojlanishi va 
mukammallashuvining asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatib beradi. Shuni 
ta’kidlab o‘tish lozimki, O‘zbekiston uchun Yevropaning huquqiy 
tartibotidagi tajribasi kerak bo‘ladi. 
Direktivada raqamli imzoni yaratish uchun ishlatiladigan 
belgilarga bo‘lgan talablar shakllantirilgan. Bundan tashqari 
shartnomani qo‘llagan tomonning imzosi va uning elektron nusxasining 
muvofiq kelish - kelmasligini aniqlashga yordam beruvchi sertifikat 
nomli hujjat ko‘zda tutiladi. Bu sertifikatdan tashqari yana shunday bir 
tushuncha mavjudki, uning nomi malakali sertifikat, uning farqi 
faqatgina imzolarni solishtirishda emas, qator talablarga javob berish 
majburiyligidadir. 
AQSh va Kanadada supermagistral, ya’ni har bir insonga o‘z ta’bi 
bo‘yicha istaganini topish texnologik vositasining qurilishiga ko‘ra 
olingan. G‘arbiy Yevropada asosiy jamiyat jahon texnologik inqilobning 
navbatdagi qadamiga ijtimoiy tomondan yondashiladi. Revolyutsiyalar 
Yevropa mamlakatlaridagi axborot jamiyatlari shakllanishining turli 
aspektlariga bag‘ishlangan. Ularning har birida ma’ruza mujassamdir. 
Umuman yuqorida aytilgandek, Yevropa ittifoqining huquqiy 
aktlarida aytib o‘tilgan me’yor va tamoyillar O‘zbekiston va boshqa 
MDH davlatlari uchun qulaydir, chunki bular so‘nggi vaqt elektron 
tijorat uchun evolyutsiyaning natijalari hisoblanadi. Elektron imzoning 
huquqiy aktlaridagi tamoyillarning O‘zbekiston qonunchiligida joriy 
etish yetarli salohiyatga ega bo‘ladi deb tasavvur etiladi. 
O‘zbekistonda hozircha elektron tijoratni tartibga soluvchi 
qonunchilikning ma’lum bir sohasi yo‘q, shunga muvofiq holda 
davlatning bu ishda faolligi va sud amaliyoti mavjud emas. 
O‘zbekistonda elektron tijoratning yuridik amaliyotida oxirgi ishlar 
“elektron hujjat”, “shartnomaning elektron shakli”, “elektron raqamli 
imzo”, “elektron hisoblar”, “elektron hukumat” kabi tushunchalar 

---

41 
shakllandi. Ba’zi O‘zbekiston qonunchiligida o‘z imzosi bilan 
qo‘llangan hujjatlarning qo‘llanishi hamon saqlanib kelmoqda. Bundan 
tashqari, hududiy me’yorlarning umumiy rivojlanmaganini hisobga olish 
lozim. Xalqaro darajada bo‘lganidek, bu, O‘zbekistondagi elektron 
tijorat va unga global elektron bozoriga chiqishi uchun yuridik to‘siq 
bo‘ladi. 
Bunday to‘siqlardan xoli bo‘lish uchun elektron tijorat sohasidagi 
bo‘layotgan jarayonlarni ko‘proq holatiy aks ettirish kerak bo‘ladi. Buni 
yana bir qator qonunlar qabul etish bilan birga hal etsa bo‘ladi. Avval 
ta’kidlanganidek, alohida urg‘u O‘zbekistonning elektron imzolar 
to‘g‘risidagi qonuniga beriladi. AQShda, Italiya va Germaniyada bu 
qonunlar amalda qo‘llanilmoqda. 
Elektron tijoratning davlat chegarasi mavjud emas va uning 
yordamida realizatsiya qilinadigan mahsulot va xizmatlarning turliligi 
shunchalik xilma-xilki, ba’zida iste’molchi ularning xalqaro me’yor va 
qoidalarga to‘g‘ri kelish - kelmasligiga ikkilanadi. Ishlab chiqaruvchilar 
yoki yetkazib beruvchilar o‘zlarining mahsulotlarini alohida chet el 
standartiga deklaratsiya qiladilar, tabiiy hol, bu haqdagi axborot mijozda 
bo‘lmaydi. Buning natijasida, masalan, Internetda, sog‘liqqa zarar 
yetkazishi mumkin bo‘lgan yoki qo‘shni asbob-uskunalarga zarar 
yetkazadigan elektromagnit to‘lqinli qurilmalarni qo‘lga kiritish 
mumkin. Iste’molchini sifatsiz mahsulotdan himoya qilish maqsadida 
sertifikatlashtirish va litsenziyalash davlat darajasida turadi.
Axborotlashtirishning huquqiy asoslari.
Mamlakatimizda fuqarolarning o‘zi istagan axborotni izlash, olish va 
uni tarqatish huquqiga ega ekani Konstitutsiyamizda mustahkamlab 
qo‘yilgan. Asosiy Qonunimizning 30-moddasida O‘zbekiston 
Respublikasining barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari va 
mansabdor shaxslari fuqarolarga ularning huquq va manfaatlariga 
daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib 
chiqish imkoniyatini yaratib berishi lozimligi belgilangan.
Axborotlashtirish – yuridik va jismoniy shaxslarning axborotga 
bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish uchun axborot resurslari, axborot 
texnologiyalari hamda axborot tizimlaridan foydalangan holda sharoit 

---

42 
yaratishning tashkiliy, ijtimoiy-iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy jarayonidir 
Axborotlashtirish, 
axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari 
(AKT)dan
keng ko‘lamli foydalanish tufayli jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy 
va madaniy hayotida axborot va bilimlardan foydalanish samaradorligi 
oshdi. Buning natijasida fuqarolar, tashkilotlar va davlatning axborotga 
bo‘lgan ehtiyojlari qondirilib, axborotlashgan jamiyatga o‘tish uchun 
sharoitlar yaratilmoqda. Davlat hokimiyati organlari, yuridik va 
jismoniy shaxslarning axborot resurslariga ishlov berish va 
foydalanuvchiga hujjatlashtirilgan axborotni taqdim etishni amalga 
oshiruvchi axborot tarmoqlari va tizimlari asosida shaxslar, predmetlar, 
dalillar, voqealar, hodisalar va jarayonlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni 
olish ehtiyojlari qondiriladi.
Davlatning axborotlashtirish sohasidagi siyosati axborot resurslari, 
axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda 
takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini inobatga olgan 
holda milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan. 
O‘zbekiston Respublikasining “Axborotlashtirish va ma’lumotlar 
uzatish sohasida qonunga xilof harakatlar sodir etganlik uchun 
javobgarlik kuchaytirilganligi munosabati bilan O‘zbekiston 
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar 
kiritish to‘g‘risida” 2007-yil 25-dekabrdagi qonuniga muvofiq, 
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi va Jinoyat 
kodekslariga ayrim o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan. Jumladan, 
kodeks oltita moddadan iborat yangi mazmundagi “Axborot 
texnologiyalari sohasidagi jinoyatlar” deb nomlangan XX bob bilan 
to‘ldirilgan. Ushbu bobda axborotlashtirish qoidalarini buzish; 
kompyuter axborotidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish; 
kompyuter tizimidan qonunga xilof ravishda (ruxsatsiz) foydalanish 
uchun maxsus vositalarni o‘tkazish maqsadini ko‘zlab tayyorlash yoxud 
o‘tkazish va tarqatish; kompyuter axborotini modifikatsiyalashtirish; 
kompyuter sabotaji va zarar keltiruvchi dasturlarni yaratish, ishlatish 
yoki tarqatish bo‘yicha sodir etilgan jinoyatlar uchun jazo belgilangan. 
O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga 

---

43 
“Kompyuter tizimidan foydalanish qoidalarini buzish” nomli modda 
kiritilib, unda sodir etilgan huquqbuzarliklar uchun ma’muriy 
javobgarlik belgilangan.
Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish 
va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasiga muvofiq ishlab 
chiqilgan hamda 2014-yil 5-mayda qabul qilingan “Davlat hokimiyati va 
boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi qonun 
fuqarolarning axborot olishga oid konstitutsiyaviy huquqlari 
kafolatlarini mustahkamladi. Shuningdek, mazkur huquqiy hujjat 
axborotni, avvalo, fuqarolarning bevosita huquq va erkinliklari hamda 
qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan ma’lumotlarni olish 
mexanizmlarini aniq belgilab berdi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining 2005-yil 22-noyabrdagi” Axborotlashtirish sohasida 
normativ-huquqiy bazani takomillashtirish to‘g‘risida” 256-sonli qarori 
“Axborotlashtirish 
to‘g‘risida”gi 
qonun 
ijrosini 
ta’minlash, 
axborotlashtirish sohasidagi me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirish 
va davlat axborot resurslarini shakllantirish, davlat organlarining axborot 
tizimini barpo etish uchun shart-sharoit yaratish maqsadida qabul 
qilingan. Unda Davlat axborot resurslarini shakllantirish tartibi 
to‘g‘risidagi va Davlat organlarining axborot tizimlarini tashkil etish 
tartibi to‘g‘risidagi Nizomlar tasdiqlangan hamda birinchi Nizomning 
ilovasida Davlat organining rasmiy saytiga qo‘yiladigan asosiy talablar 
berilgan.