Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

2.2. Elektron tijorat tizimini asosiy ko‘rinishlari va ularning 
qo‘llanilish ko‘lami 
 
Hozirgi elektron tijorat yuritishning turli xil andozalari qariyb 
barcha mamlakatlarda, iqtisodiyotning turli sohalarida, turli xil hajmdagi 
korxonalarda shuningdek davlat muassasalari va turli darajadagi 
vakolatli qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarida 
tarqalmoqda. Bu andozalarning umumiy - qabul qilingan tasnifi asosiga 
shartli ravishda mahsulot yetkazib beruvchi va xaridor deb nomlash 
mumkin bo‘lgan elektron tijoratning o‘zaro aloqador tomonlari turlari 
qo‘yilgan. Bu tavsifning mazmuni shundan iboratki, elektron tijoratni 
yuritish andozalari mahsulot yetkazib beruvchi va xaridorlarning aniq 
turlariga qarab farqlanadi.
Elektron tijorat yuritishning andozalari.
Mahsulot (tovar) yetkazib beruvchilar va xaridorlar turkumiga 
quyidagilar kiradi:
Davlat (Government).
Korxona (Business).
Mijoz, iste‘molchi (Consumer).
Hamkor (Partner).
Korxona xodimi (Executive, emploer).
Andoza belgilanishi mahsulot yetkazib beruvchi va xaridor 
nomlanishidan tuziladi. Misol: Ingliz tilida (Business to business) yoki 
o‘zbek tilida (korxona-korxona) Business to consumer-korxona-
iste‘molchi. Andozaning qisqartirilgan belgilanishi sotuvchi va 
xaridorning ingliz tilidagi nomlari bosh xarfidan tuziladi va ular 
o‘rtasida ―2
‖
raqam qo‘yiladi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan 
mamlakatda turli xil darajada quyidagi andozalardan foydalaniladi: B2B, 
B2S, V2R, V2E, S2B.S2S, V2G, G2R, G2V: (davlat - korxona) va R2G 
(hamkor -davlat).
Elektron tijorat andozalar tasnifi.

---

34 
Iqtisodning davlat sektori. Iqtisodning korporativ (xususiy) sektori:
Yirik biznes; B2B; V2R; V2E; B2S.
Shimoliy Amerika, G‘arbiy Yevropa va Rossiya mamlakatlarida hozirgi 
paytda eng keng tarqalgan elektron tijorat yuritish andozalari 
quyidagilar:
B2B - korxona - korxona
B2S - korxona - iste‘molchi
S2S - iste‘molchi - iste‘molchi
S2B - iste‘molchi -korxona
“Korxona -korxona” andozasi xususiyatlari.
“Ideal” holatda B2B andoza bo‘yicha elektron tijorat yuritish 
tadbirkorlarning avtomatik o‘zaro aloqadorligini ko‘zda tutadi. Xorijda 
B2B andozasi 40 yil oldin paydo bo‘lgan va keng tarqalgan. B2B 
andozasidan foydalanishning ikki ko‘rinishi bor:
Birinchidan: ikki yoki undan ortiq korxonalar o‘zaro turli xil 
shartnomalar tuzadi. Misol: korxonalar Internet orqali shartnoma 
tuzishda o‘z takliflarini yuborishlari, hisob varaqalarini qabul qilishlari 
va to‘lovlarni amalga oshirishlari mumkin.
Ikkinchidan: B2B sektorida elektron tijorat yuritishning 
rivojlangan tizimlarini o‘ziga xos xususiyati bo‘lib, korporativ axborot 
tizimlari bilan integratsiya hisoblanadi. Shunday qilib, istiqbolda, 
nafaqat xarid va sotuv jarayonining avtomatlashuvi, balki korxona 
boshqaruvining kompleks avtomatlashuvi masalalari yechimi ham 
ta‘minlanadi.