Toshkent yangiyul poligraph service

§. Qattiq xomashyoni boyitish 50

4-§. Suyuq xomashyoni boyitish 58

5-§. Gazsimon xomashyolarni boyitish 59

6-§. Xomashyodan kompleks foydalanish. Chiqindisiz texnologiya 60

7-§. Energiya 62

2-§. Ichimlik suvini tayyorlash 69

3-§. Sanoat suvlarini tayyorlash 72

В t 75

4-§. Sanoatda suv sarfini kamaytirish yo‘llari 76

1-§. Atmosfera muhofazasi 81

Xmv=(G_mz/G_m) (1-15) 117

Q p 138

^ta=th±G^'^{X (L38)} 138

\ / 151

“⁼^^=DeFi; c-⁴⁰' 154

<²⁹⁾ 178

MUHIM KIMYOVIY ISHLAB CHIQARISHLAR 181

CH2 ^CH2 || 366

^yLgLkdJ 374

^Ччо 385

с₆н₅ - н+сн₂ = сн₂ ч - 388

II 412

YIi 430

ГМ 443

CN metilakrilat CN COOCH₃

79,6 kj/mol

8f)°C

R- CH₂ - CH + C H - CH + CH₂ = С - COOH ^{p v}>

I I I

CN COOCH₃ CN₂ - COON > R-CH₂-CH-CH₂-CH - CH₂- C-COOH+79,6 kJ/mol

CN COOCH₃ CH₂COONa

4. 
   disproporsiyalanish — vodorod atomining bir makroradikaldan ikkinchi makroradikalga ko‘chib o'tishi:
   

COOH

R — CH₂~ CH — CH₂~ CH — CH₂— с ^ +

I I \

C
J©'
N СООСНз CH₂COONa

COOH

+ r-ch₂-ch-ch₂-c-c-ch- I I \ I

СООСНз CH₂ H CN

I

COONa

r-ch₂-ch-ch₂-ch-ch₂-ch +

I I I

CN СООСНз CH₂COONa COOH

I

+r-ch₂-ch-ch₂-c-ch= CH I I I

СООСНз CH₂ CN

I

COONa

4. 
   tezlatuvchi (initsiator) ning erkin radikali makroradikalga birikib molekula hosil qilishi:
   

R-C H₂- CH+R,^> R-CH₂-CH-Ri

I I

CN CN

(R - erkin radikal)

4. 
   aktiv markazning ko‘chib o'tishi — molekular massani to‘g‘rilovchisidan (regulyator) vodorod atomining makro molekulaga ko‘chib o‘tishi va makromolekulaning hosil bo‘lishi:
   

СНз

r-ch₂-ch-ch₂-c H +HC - OH ⁸⁰°^C >

I I I

CN СООНз СНз

СНз

I

>r-ch₂-ch-ch₂-ch₂ + C-OH

I I I

CN СООСНз CN3

4. 
   turg‘unlashtiruvchi ta’sirida zanjirning uzilishi bosqichlardan iborat bo‘ladi:
   

NH₂

I aP

r-ch₂-ch-ch₂ - с h + с =

^o

CN СООСНз NH₂

’NH

1. 
   ^O
   

-> r-ch₂- CH - CH₂ - CH₂ + с —s ^

I I I ^O

CN СООСНз NH₂

Polimerning hosil bo‘lish tezligi molekular massasi, aktivlanish tezligi, o‘sish va zanjirning uzilish tezliklari aktivlashtiruvchi va monomer konsentratsiyasiga bog‘liqbo‘ladi.

Sopolimerlanish jarayonida monomerlaming konversiya darajasi 50—60 % bo'ladi. Sopolimerlanish jarayoni va tola xossasiga quyidagi texnologik parametrlar ta’sir etadi:

1. 
   Harorat. Haroratni oshirish aktivlashtiruvchining parchalanish tezligini oshiradi, natijada polimerlanish reaksiyasi tezlashadi va polimerning molekular massasini kamaytiradi.
   
2. 
   Aktivlashtiruvchining massa ulushi. Aktivlashtiruvchining massa ulushini oshirish, erkin radikallaming ko‘p miqdorda hosil bo'lishiga, natijada polimerlanish reaksiyasining tezlashuviga va polimer massasining kamayishiga olib keladi.
   
3. 
   Monomeming massa ulushi. Monomeming massa ulushini oshirish polimer zanjirining o'sishi reaksiyasini tezlatadi, molekular massasining ortishiga olib keladi.
   
4. 
   Tiomochevina (IV) oksidining massa ulushi. Tiomochevina (IV) oksidi polimer zanjirini uzatuvchi va qaytaruvchi agent vazifasini bajaradi. Uning massa ulushini oshirish, polimer zanjirining uzilish reaksiyasini tezlashtiradi, polimerning molekular massasini kamaytiradi. Bundan tashqari tiomochevina (IV) oksidi tola rangini barqarorlashtiruvchi (turg‘unlashtiruvchi) va sopolimerlanish reaksiyasini sekinlashtiruvchi uch valentli temimi neytral ikki valentli temirga qaytaruvchi hamdir.
   
5. 
   Izopropil spirtining massa ulushi. Reaksion aralashmada izopropil spirtining molekular massasini kamaytiradi (U polimer zanjir ko‘chiruvchisidir).
   
6. 
   Natriy rodanidining massa ulushi. Natriy rodanidning massa ulushini optimal konsentratsiyasidan (51,5—5 %) kamaytirish yoki kamaytirish polimerning eruvchanligini kamaytirib, yigiruv eritmasining yopishqoqligini oshiradi. Bundan tashqari rodanidning massa ulushingi kamaytirish polimerlanish reaksiyasi tezligini va polimerning molekular massasini kamaytiradi, gel hosil bo‘lishini esa ko‘paytiradi. Gelning ko'payishi pressfiltr va issiq almashtir- gichlarning xizmat muddatini qisqartiradi, tolaga shakl berish jarayoniga salbiy ta’sir etadi.
   

Texnologik sxemasi. Itakon kislotasi muhim xomashyolardan biri bo‘lib, suvda yomon eriydi. Nitron olishda polimerlanish reaksiya­sini suvli muhitda borganligi uchun ham aynan uni ishlatib bo‘lmaydi.

Suvda eriydigan holatga o‘tkazish uchun itakon kislotasini natriy gidroksidi bilan ta’sir ettirib, natriy itakonat tuzi hosil qilinadi. Bu jarayon bir zavodining o‘zida amalga oshiriladi. Natriy itakonat mikroorganizmlar uchun ozuqa muhit hisoblanadi.

Zavod ko‘rilishlarining ichi mikroorganizmlar bilan ifloslanib, tiqilib qolmasligi uchun unga ozgina sterlizator mikroorganizmlardan tozalovchi sifatida akrilonitril quyiladi.

Suspenzator (suspenziya hosil qiluvchi apparat, 5) ga (119- rasm) natriy rodanid va natriy itokanat 1 - va 2- baklardan o‘zi oqib tushadi. 3- va 4- bakchalardan tiomochevina (IV) oksidi va porofor talqonlari esa avtomatik ravishda o‘lchab beruvchi tarozida o‘lchanib tushadi va ashyolar suspenziyasi hosil qilinadi. Suspenziya reagentlami aralashtiruvchi apparatga aralashtirgich (6) o‘tadi. Aralashtirgichga (7,8,9) baklardan akrilonitril, metilakrilat va izopropil spirti (10) filtrlar orqali o‘zi oqib tushadi.

Suyuq komponentlar (tarkibiy qismlar) sari markaziy boshqa- rish pultida (MBP) avtomatik ravishda boshqarilib turiladi.

Aralashtirgichga (6) rN ni turg’un saqlash uchun 22 % li natriy gidrooksid eritmasini to‘g‘rilovchi klapan (klapan — suv, havo yoki bug‘ yo‘lini ochib- berkitib turadigan qopqoq) orqali solib turish ham mo‘ljallangan.

Reaksion aralashma yuqorida aytilgan reagentalaridan: toza monomerlar, erituvchi, porofor, tiomochevina (ГУ) oksidlari, aylan- ma monomerlardan hosil qilinadi.

Reagentlami aralashtiruvchi apparat silindirsimon bo‘lib, ichida aralashtirgich o‘matilganbo‘ladi. Aralashtirish jarayoni aylantiruvchi nasos orqali ham amalga oshiriladi.

Reaksion aralashma-reagentlar aralashtirgichdan markazdan qochma kuch hosil qiluvchi nasos yordamida issiq almashtirgich orqali o‘tib, reaktoming ostki qismiga kiradi. Reaksion aralashmaning sarfi MBP orqali tekshirib va to‘g‘rilab turiladi.

Reaktor silindirsimon apparat bo'lib, hajmi 9,7 m³, ichida varrak tipidagi uch qavatli aralashtirgich bor, tashqi tomoni g’ilof bilan qoplangan. G’ilof ichidan reaktorni isitish yoki sovitish uchun suv o‘tib turadi.

Polimerlanish reaksiyasi o'rtacha 80°C da boradi. Reaksion aralashma polimerga aylanguncha 1,7—2,4 soat reaktor ichida bo'ladi. polimerlanish reaksion izotermik boMganligidan, reaksiya issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi. Reaksiya issiqligi bilan aralashtirgichning aylanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik miqdorlari taxminan 80°C atrofida bo'ladi.

399

119- rasm. Nitron ishlab chiqarish sxemasi. _

1 — Natriy rodonit eritmasini saqlovchi bosimli bak: 2 - natriy itokanat eritmasini saqlovchi bosimli bak: 3 - tiomochevina (IV) — oksidini saqlovchi dozalagich; 4 — parafor saqlovchi dozalagich;,5 — suspenziya hosil qiluvchi bak: 6, 6A-aralashtirgichlar;_ 7 — akrilonitril saqlovchi bak; 8 — metilakrilat saqlovchi bak; 9 — izopropil spirti saqlovchi bak; 10 — filtrlar; ^

2. 
   — aylantiruvchi nasos; 12 — issiqlik almashgicn; 13 — reaktor; 14 — vakuum nasos; 15,15A - demonomerizatoriar; _
   

16 — kondensator; 17 — bak; 18 — yigiruv eritmasini aralashtiruvchi bak; 19 — deaerator; 20 — nostandart yigiruv eritmasi saqlovchi bak; 21 — gidrozatvorli bak (yig'gich); 22 — ko'p pog‘onali aralashtirgich; 23 — filtr-press; 24 — yigiruv mashinasi.

Demak, reaksiyaning optimal bo‘lishi tashqaridan issiqlik berolmasa ham davom etadi. Reaktor ichidagi haroratni to‘g‘rilab turish (texnologik jarayonlaming buzilishidan, ba’zan reaktor ichidagi harorat pasayishi yoki ortib ketishi mumkin) reaktoiga kelib kiruvchi reaksion aralashmaning haroratini plastinkali ikki bo‘lmali issiq almashtirgich yordamida o‘zgartirish amalga oshiriladi.

Reaktordagi yigiruv eritmasining haroratini juda aniq optimal holda saqlash uchun quyidagi parametrlaming: aralashmani reaktorga tushib turish tezligi, reaksion aralashmaning tarkibini, haroratini doimiy bir xilda saqlash zarur.

Reaktor g‘ilofidagi suvda issiqlikning bir tekisda va tez tarqalishi uchun uning suvi nasos (14) yordamida aylantirib turiladi. Tarkibida 40—50 % monomer ushlovchi yigiruv eritmasi reaktor monomerlarining 50—60 % konversiyaga uchraydi, ya’ni polimerga aylanadi. Reaktoming yuqori qismidan vakuumda ishlovchi ketma- ket ikkita demonomerizatorlaiga (15) kelib undan reaksiyaga kirishmay qolgan monomerlar vakuumda bog'lanib ajralib chiqadi. Natijada yigiruv eritmasi tozalanadi. Ajralib chiqqan monomerlar kondensatorga (16) borib kondensatlanadi. Demonomerlash ikki pog‘onada olib boriladi.

Demonomerizatordagi vakuum maxsus nasos (14) yordamida hamda monomerlami kondensatorda kondensatlanishi natijasida hosil qilinadi. Kondensator, reagentlar aralashtirgichida (6) issiq aralashtirgich (12) orqali o‘tib, aylanma nasos (11) yordamida kondensatorga keluvchi sovuq reaksion aralashmasi bilan sovitilib turiladi (u etanol aralashmasi bo‘lib, 10+20°C gacha sovitiladi). Harorati MBP da avtomatik ravishda boshqarilib turiladi. Demonomerizatorlar bir xil konstruksiyali bo‘lib, silindirsimon apparatlardir. Ichida 5 ta konus o‘rnatilgan. Konuslar yigiruv eritmasining bir xilda taqsim etilishi va unda monomerlaming eng ko‘p ajralishini taminlaydi. Kondensatlangan monomerlar va izopropil spirti kondensatordan (16) aylanuvchi reaksion aralashma bilan barometrik quvur orqali aralashtirgichga (6) qaytib keladi. Kondensatlanmagan monomerlar, azot va havo kondensatordan (16) vakuum nasos (14) bilan gidrozatvorli bakka (17) so‘rib olinadi.

Bak tuzsizlantirilgan suv bilan to‘ldirilgan bo‘lib, suv nasoslar yordamida aylantirib turiladi. Vakuum nasosining normal ishlashi

uchun bakdagi suv gilofga keluvchi etanolli aralashma bilan 5— 10°C gacha sovitiladi. Vakuum nasos ishlab turgan paytda bakning sathini bir xilda saqlash uchun rotametr orqali unga tuzsizlantirilgan suv berib turiladi, u suv monomerlar bilan aralashtirgichga (6) qo‘yiladi.

Demonomerizatsiya sistemasida barqaror reja (tartib) va yetarli vakuum bo‘lganda nasos to‘xtatib qo‘yiladi. Vakuum faqat sovitilgan reaksion aralashma bilan monomerlarining kondensatlanishi hisobiga hosil qilib turiladi.

Demonomerizatorlar yigiruv eritmasi, konus bo‘yicha yupqa qavat hosil qilib oqadi, bunda monomerlar izopropanol va porofoming parchalanishidan hosil bo‘lgan mahsulotlar bug‘lanadi. Monomersizlangan yigiruv eritmasini birinchi pog‘onali demonomerlanishi tugagach, barometrik quvur orqali nasos surib oladi va shu nasoslar yordamida plastinkali issiq almashtiigich orqali ikkinchi pog'onali demonomerlanish uchun demonomerizatorga (15 A) ga yuboriladi.

Monomerlaming bug‘lanishi hisobiga yigiruv eritmasi 40—50°C gacha soviydi, shuning uchun yigiruv eritmasi ikki pog‘onali demonomerlanishga borishdan oldin bug‘ bilan isuvchi issiq almashtiigichda qizdiriladi.

Yigiruv eritmasi ikki pog‘onali demonomerlanishdan o'tgach, filtrlash boiimiga aralashtirish apparatiga o‘tkaziladi. Demono- merizatorlarda yigiruv eritmasining sathi (60 %) avtomatik ravishda ushlab turiladi.

Yigiruv eritmasini standart (mezon) holga yaqinlashtirish.

Aralashtirish sistemasi: ikkita to‘g‘ri chiziqsimon aralashtirgich (6 A va 6 B) aralashtirish apparati bak plastinkasini issiq almashtirgich va aylanma nasoslaridan (14 A) tashkil topgan.

Aralashtirish apparati 213 m³ sig‘imli to‘g‘ri burchakli idish bo'lib, ichiga uni 7 bo'limga bo'luvchi to‘siqlar o‘matilgan.

Yigiruv eritmasi aralashtirilganda ajralib chiqadigan akrilonitril va metilakrilat bug'larini ajratib olmoq uchun har bir bo‘lim gaz yig'gich bilan ta’minlangan va umumiy gaz quvuriga tutashgan, ushbu quvur orqali bug‘lar atmosferaga chiqarib yuboriladi.

Yigiruv eritmasi demonomerlash quvurlaridan to‘g‘ri chiziqli aralashtirgich (6 A) orqali aralashtirish apparatining birinchi bo‘limiga keladi, oxirgi yettinchi bo'limiga esa eritma nasos bilan aralashtirgichga (6 A) uzatiladi, u yerda toza yigiruv eritmasi bilan aralashadi. Har bir bo‘limdan yigiruv eritmasi nasos bilan issiq almashtirgich orqali aralashtirgichga (6 B) uzatiladi.

Issiq almashtirgichdan o‘tgan yigiruv eritmasining harorati 25— 35°C atrofida bo‘ladi. Eritmaning bir qismi aralashtirgichdan (6 B) nasos bilan deaeratorga olib beriladi, qolgan qismi esa yigiruv eritmasining yangi toza qismi bilan aralashtirish uchun, aralashtirgichga (6 A) tushadi. Nostandart yigiruv eritmasi demonomerlash qurilmasidan saqlash bakiga olinadi, undan oz- ozdan apparatga uzatiladi.

Yigiruv eritmasini havosizlantirish. Standart holda yaqinlashtirilgan yigiruv eritmasi tarkibida hali oz miqdorda havo va azot saqlaydi (azot porofoming parchalanishida hosil bo'lib yigiruv eritmasida qoldiq sifatida bo‘ladi), ular tolaga shakl berish bosqichida tolaning uzilishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ham yigiruv eritmasi deaeratoiga havosizlantiriladi. Deaerator silindirsimon apparat bo‘lib, ichidagi beshta konus shunday o‘matilganki, eritma ularning har biridan oqib o‘tganda tekis taqsimlanadi. Konuslar yuzasidan eritma yupqa qavatli oqimi bilan oqadi va vakuum ostida eritmadagi havo pufakchalari ajralib chiqadi (bosim 0,007 MPa).

Deaeratorda vakuum 4 pog‘onali vakuum nasos yordamida hosil qilinadi.

Havosizlantirilgan yigiruv eritmasi deaeratordan barometrik quvur orqali yig'gichga gidrozatvorli bakka quyiladi. Uning sathi avtomatik boshqariladi. Havosizlantrilgan yigiruv eritmasi yig‘gichdan nasos bilan nasoslar kollektoriga uzatiladi.

Yigiruv eritmasini jilosizlash. Tolani jilosizlash - yaltiroqligini yo‘qotish uchun eritmaga titan (IV) oksidi qo‘shiladi. Tolaning oqarishini ta’minlash uchun unga maxsus optik oqartirgich qo‘yiladi.

Titan (IV) oksidi va optik oqartirgich maydalanib, xamirsimon holatga keltiriladi va aralashtirgich orqali yigiruv eritmasiga qo'shiladi. Yigiruv eritmasiga pigment pastasini kiritish suyultirilgan optik oqartirgich pastasi va titan (IV) oksidi pastasi kerakli nisbatda ko‘p pog‘onali almashtirgichda yigiruv eritmasi bilan aralashtiriladi (Ko‘p pog‘onali aralashtirgich tik silindirsimon idish bo'lib, to'siqlar orqali

bir necha bo'limlarga bo‘lingan, ichida ko‘p yarusli aralashtirgich o‘matilgan).

Yaltiroq yigiruv eritmasi va pigment pasta aralashtiigichning tubiga kelib tushadi va gorizontal holda o‘matilgan to‘siqning teshiklaridan aralashtiigichning bir pog‘onasidan boshqa pog‘onalariga o‘tib turadi. Aralashtirgichga yigiruv eritmasi, titan pastasi va optik oqartirgichlar qo‘shiladi. Aralashtirib tayyorlangan pigmentlangan yigiruv eritmasi nasos bilan filtrlashga yuboriladi.

Yigiruv eritmasini filtrlash. Yigiruv eritmasida oz miqdorda gel va mexanik aralashmalar bo'ladi. Ular eritma yigirilayotganda fileraning teshikchalariga tiqilib qoladi va ifloslantiradi. Hamda hosil bo‘layotgan tolalar uziladi. Shuning uchun ham yigiruv eritmasi filtrlanadi. Eritmani filtrlash ramali filtr-press da amalga oshiriladi. Nasoslar (14) yigiruv eritmasini filtr-press orqali siqib yigiruv mashinasining kollektoriga o‘tkazadi. Kollektoming bosimi MBP da to‘g‘rilab turiladi (0,7— 1 MPa atrofida bo‘ladi). Yigimv eritmasining ortiqchasi apparatga keladi. Filtr - pressdan oqib ostiga tushgan yigiruv eritmasi vakuum hosil qiluvchi nasos yordamida maxsus bakka tushadi va undan yana apparatga o‘tadi. Yigiruv eritmasi fileralardan o‘tkazilib, tola olinadi (tola ho‘l usulda cho‘ktirish vannasida hosil qilinadi.) Nitron tolasi jun o‘mida keng sohalarda ishlatiladi, undan gilamlar, poyondozlar kiyim-kechaklar va hokazolar tayyorlanadi.

3.