Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti pedagogika fakulteti psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya kafedrasi

17.2.Temperament tiplari. Temperamentning klassik nazariyalar
Temperamentning ayrim xususiyatlarining hayot sharoitlari va tarbiyaga bog‘liq xolda o‘zgarishini temperament tiplarining voyaga etishidan farklash lozim. Temperament tipi unga xos bo‘lgan barcha xarakterli xususiyatlari bilan birga, tugilish chogidan boshlab yoki ma’lum yoshda birdan paydo bo‘lib qolmaydi. Nerv sistemasining voyaga etishidagi umumiy konuniyatlari temperament tipining voyaga etishiga ham ta’sir kilib, izini qoldiradi.
Ma’lum temperament tipining asosiy xususiyatlari birdaniga hammasi nomoyon bo‘lmaydi, balki yoshga qarab sekin-atsa nerv sistemasining voyaga etishi bilan bog‘liq xolda nomoyon bo‘ladi. Bu jarayonni biz temperamentning voyaga etishi deb ataymiz.
YOshlar kasb tanlayotganda temperament xususiyatlari xisobga olinishi lozim. Masalan, xozirgi zamon texnikasida melanxologik uchun kiruvchi samolyotda uchuvchi bo‘lish nixoyatda kiyin yoki bunday kishilarga tusatdan paydo bo‘ladigan avariya xavfi o‘z vaqtida reaksiya kilishi lozim bo‘lgan murakkab energositsemalarda ishlash ogirlik kiladi. Odamning psixik xususiyatlariga nisbatan faoliyatning shunday yo‘l bilan tanlashni kasbga yo‘naltirish deb ataladi.
Temperament tiplari xususiyatlarini mumkin kadar ukuvchilar tarbiyasi jarayonida ham xisobga olish zarur. Masalan, melanxolik ukuvchini harakatlari uchun keskin koyish uning ruxini tushurib yuboradi. O‘ziga ishonmvsligini yana orttirib yuboradi va o‘z kuchiga shubxa bilan karay boshlaydi.
YUqoridagi usullarni sangvinikka nisbatan ishlatib bo‘lmaydi.CHunki u boshidan kechirgan kungilsiz voqealarni tez esdan chikarib yuborishi va o‘z kuchi, qobilyatlariga ortikcha baxo berishga moyildir, Salbiy baxoga nisbatan kattiklik va talabchanlik unga ijobiy tasir kursatishi mumkin. Temperament xususiyatini xisobga olgan xolda xuddi shunday individual munosabatda bo‘lish mehnatni tashqil kilishda, sportchilarning mashklarida va faoliyatnng boshka turlarida ham bo‘lishi mumkin va zarur.
Nixoyat, faoliyat talablariga temperamentni moslashtirishning asosiy eng unversal yo‘li individual ish uslubining tarkib topishidir. Mehnat faoliyatidagi ayni bir vazifa va talablar xar turli usullar va yo‘llar bilan bir xil samarali amalga oshirilishi mumkin. Faoliyatning indvidual uslubi deganda biz mazkur odam uchun xarakterli bo‘lgan va samarali ishlashi uchun maksadga muvofik bo‘lgan harakatlar va yo‘llarning individual sistemasini tushunamiz. Faoliyatning indvidual uslubi odamda o‘z-o‘zidan, sixiyali ravishda paydo bo‘lmaydi. U ta’lim va tarbiya jarayonida tarkib topadi. Individual uslub tarkib topishining birinchi kurtaqlari bogcha yoshidagi katta bolalarda uyin xarakteridagi amaliy masalalarni echishdayok kurina boshlaydi.
Faoliyatning indvidual uslubini tarbiyalash ishlari asoslanadigan kator alohida psixologik va pedagogik prinsiplar mavjuddir. Ta’lim va tarbiyaning asosiy vazifalaridan biri shundan iboratki, indvidual uslubni tarkib toptirish yo‘li bilan odamning temperamentini faoliyatning ob’ektiv talablariga yaxshilab moslashtirishdan iboratdir.