Toshkent viloyat davlat pedagogika instituti

Сўз бирикмасининг мазмуний тузилиши
Маълумки, сўз бирикмалари нопредикатив номинант бирлик сифатида предмет ва ҳаракат, предмет ва унинг белгиси, предмет ва унинг миқдори, предмет билан предмет, ҳаракат ва унинг объектив борлиқдаги турли хусусиятлари ўртасидаги муносабатларни ифодалайди. ¹³
Сўз бирикмалари номинатив бирлик ҳисобланади. Аммо айрим сўз бирикмалари объектив борлиқдаги муайян вазиятни акс эттириши, яъни пропозицияни ҳам ифодалаши жиҳатидан коммуникатив бирлик ҳисобланган гаплар билан ўхшашлик хусусиятини намоён қилади.
Сўз бирикмалари орқали пропозициянинг ифодаланиши, айниқса, феълли бирикмаларда ёрқин намоён бўлади. Сўз бирикмаларига хос бу хусусият, назаримизда, айрим тилшуносларнинг феълли сўз бирикмаларини предикатив қурилма сифатида баҳолашларига сабаб бўлган.¹⁴

Баъзан сўз бирикмалари орқали ифодаланган пропозиция семантик жиҳатдан гап орқали ифодаланган пропозицияга мувофиқ келади.

Сўз бирикмаси ва гап орқали ифодаланган пропозиция бир хил мазмуний муносабатларни акс эттиради. Фақат сўз бирикмасига нисбатан гапда пропозиция бевосита ва аниқ ифодасига эга бўлади. Гапдан фарқли тарзда сўз бирикмасида воқелик бевосита ифодаланмайди.

Ўзбек тилида [И ~ И], [И ~ Ф]¹⁵ қолиплари орқали воқеланиб, турли мазмуний синтагматик муносабатларни акс эттирувчи сўз бирикмалари гап таркибида пропозитив ном ифодачиларига айланади.
Маълумки, сўз бирикмалари қисмлари орасида атрибутив, субъектли (мувофиқлашув), объектли ҳамда релятив муносабатлар шаклланади.¹⁶ Қуйида бундай мазмуний муносабатларни акс эттирувчи сўз бирикмаларида пропозициянинг ифодаланиши хусусида фикр юритамиз.