Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

Adabiyotlar: 
 
1. O‘zbekiston Respublikasining temir yo‘l Ustavi. T.: “Temir-
yo‘lchi”. 2008. – 112 b. 
2. Соглошение о международном железнодорожном грузовом 
сообщении (СМГС). 2015 
3. “O‘zbekiston temir yo‘llari” AJ raisining 06.12.07 y. № 403-N 
buyrug‘i. 
Maxmudova D.A.
(Toshkent Davlat Transport Universiteti,
PhD, dotsent) 
Odilova Y.D. (Toshkent Davlat Transport Universiteti,
3-bosqich talabasi) 
 
AVTOMOBIL YO‘LLARINING YO‘L POYINI SUV-ISSIQLIK 
TARTIBINI O‘ZGARISHI 
 
O‘zbekiston geopoletik joylashuviga ko‘ra Markaziy Osiyoda o‘zi-
ga hos transport koridori vazifasini o‘taydi. Respublikadan o‘tuvchi 
transit yuklar asosan umumfoydalanuvdagi avtomobil yo‘llari orqali ta-
shiladi. Yuklarning o‘z vaqtida yetib borishi ko‘p jihatdan avtomobil 
yo‘llarining transport-ko‘rsatkichlariga, yo‘llarning ravonligiga va 
mustahkamligiga bog‘liq 
Avtomobil yoʻllari oʻzining geografik joylashuviga koʻra har doim 
ham tabiiy jarayonlar taʼsiri ostida boʻladi. Quyosh nurlari, yogʻingar-

---

918 
chilik, havo haroratining keskin pasayishi va quruq issiq havo yoʻl poyi-
da namlik va haroratning oʻzgarib turishi, buning natijasida yoʻl poyi-
ning mustahkamlik koʻrsatkichlarini, grunt xossalarini oʻzgarishiga sa-
bab boʻladi. Avtomobil yo‘llarining yo‘l poyidagi gruntlarni xossalarini 
o‘rganish, dastlab 1924-yili, professor G.D.Dubeler tomonidan Sankt-
Peterburg avtomobil-yo‘llari institutida olib borilgan. Uning tomonidan 
gruntning suv balansini o‘rganish usuli va yo‘l poyi gruntining xolatini 
gidrologik va grunt grunt sharoiti va yo‘lning ko‘ndalang kesimi kons-
truktiv xususiyatlariga bog‘liq ravishda ishlab chiqqan. Bu tadqiqotlar 
yo‘l poyining suv-issiqlik tartibini ifodalaydigan gruntda kechadigan 
asosiy jarayonlarni sifat va miqdor jihatidan o‘rganish imkonini beradi. 
Suv-issiqlik tartibi deb yer oldi havosidan va yuqori qatlamidagi grunt-
ning namligi va haroratni vaqt davomida qonuniy o‘zgarishiga aytiladi. 
Yo‘l poyi gruntida vaqt davomida o‘zining biror suv-issiqlik tarti-
bi o‘rnatiladi, u qandaydur o‘lchami bilan atrof-muhit suv-issiqlik tarti-
bidan farq qiladi, ammo bu berilgan iqlimiy hududdagi namlik va haro-
ratning umumiy o‘zgarish qonuniyatiga bo‘ysunadi. Joy gruntining 
yuzasidagi havoning va yo‘l poyi qatlamidagi havo o‘zaro bog‘liqlikda 
bo‘ladi, ya’ni joyning issiqlik tartibi yo‘l poyi qurilgandan so‘ng bir 
muncha o‘zgaradi. Shuning uchun yo‘lchilar yo‘l konstruksiyasini shun-
day loyihalab joyga joylashtiradilarki, bunda yo‘l poyi va joyning suv-
issiqlik tartibi yo‘l konstruksiyasining ustuvorligini va uning ishonchli 
ishlashini ta’minlasin. Shunga bog‘liq holda yo‘lni qurishdan avval 
trassa o‘tadigan tumanning meteorologik ma’lumotlari asosida yo‘l-
iqlim grafigi tuziladi. Unda havoning haroratini o‘zgarishi, yog‘in miq-
dori, shamolning yo‘nalishi, gruntning muzlash chuqurligi, baxor, kuz 
va qishning boshlanishi va boshqalar ko‘rsatiladi.
Joyning suvli tartibini uning suvli balansi bilan tavsiflash mumkin, 
namlikni kirishi va sarfini haroratni o‘zgarishi bilan bog‘liqlikda solish-
tiriladi. Namlikning asosiy manbai 1-rasmda ko‘rsatilgan, u suyuq va 
qattiq turda bo‘lishi mumkin [1]. Keyinchalik ular yuza oqimini hosil 
qiladi, ularni bir qismi gruntga singib kiradi va grunt suvlarini zahirasini 
to‘ldiradi, bir qismi bug‘lanib ketadi. 
Harorat va gruntning namligini o‘zaro uyg‘unlashuvida grunt 
suvlari bug‘lanib ketadi. Gruntning yuqori qatlamdagi suvni bug‘langan 
joyida, plyonkali yoki kapilyar ko‘rinishdagi suv quyi, ko‘p namlangan 
joydan yoki grunt suvlaridan yuqori ko‘tariladi va o‘zining navbatida 
atmosferaga bug‘lanadi [2,3]. 

---

919