Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

 
1-rasm. 
Yo‘l poyini namlanish manbalari: 
1-atmosfera yog‘inlari, 2-yuza suvlari (yon ariqdagi suv); 3-grunt suvlari satxidan 
ko‘tariluvchi kapillyar suvlar; 4-bug‘simon suv 
Suv suyuq holda yoki bug‘simon holatda issiqroq joydan sovuqroq 
joyga, ya’ni bug‘ni elastikligini kata joydan kichik joyga harakatlanadi. 
Pastdan yuqoriga suvni harakatlanish joyida unda erigan tuzlar ham 
harakatlanadi, suv bug‘lanib ketganidan so‘ng yuqori qatlamlarag yotqi-
ziladi. Havoninng haroratli rejimining o‘zgarishi yo‘l poyining gruntini 
namlik tartibiga sezilarli ta’sir qiladi. Haroratning ortishi bilan gruntdagi 
namning bug‘lanish ehtimoli ortadi, chunki namni yetishmovchiligi 
o‘zgaradi (havoning quruqligi ortadi). Havoning nisbiy namligi 100% 
bo‘lganida gruntdan bog‘lanish yuz bermaydi, ya’ni havoning suv 
bug‘lari bilan to‘yinishi to‘xtaydi. Shamolning kuchi qancha katta bo‘lsa, 
bug‘lanish shuncha katta bo‘ladi, shunga bog‘liq holda havoning 
harakatlanishida yer yuzasiga yaqin qatlamning suv bug‘lari bilan 
to‘yinishi yuz bermaydi 
Gruntli asosda namlikni o‘zgarishi uning mustahkamligiga sezilarli 
ta’sir qiladi. Mustahkamlik va uning yuklama bilan o‘zaro ta’sirini 
tadqiqot asosidagi gruntning namligi qattiq plastik holatining yuqori 
chegarasidan yuqori bo‘lmasligini va 
ga teng bo‘lishini ko‘rsatadi 
(
- gruntning oquvchanlik chegarasidagi namligi). Yo‘l poyining 
suv-issiqlik tartibining ko‘rsatkichi bo‘lib: gruntni suvga to‘yinish dara-
jasi, haroratning farqi natijasidagi namning migratsiyasi, grunt suvining 
sathi, yo‘l to‘shamasining issiqlik saqlovchi qatlami va boshqalar hizmat 
qiladi. Gruntli asosning elastiklik modulining absolyut qiymati yo‘lning 
har hil mavsumlarida har hil bo‘ladi. 
Elastiklik modulining hisobiy ko‘rsatkichi yo‘l poyining suvga 
to‘yinishini chegaraviy qiymatini hisobga olib qabul qilinadi. Harorat 

---

920 
tartibi-bu yo‘l to‘shamasining har hil nuqtalaridagi haroratning vaqt 
davomida qonuniyat bilan o‘zgarishidir. U yer qobig‘i qatlami oldidagi 
havoning haroratini funksiyasi hisoblanadi. Harorat tartibi bilan yo‘l 
poyi gruntining va yo‘l to‘shamasi materialining namligini o‘zgarishi 
o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Havoning haroratini kamayishi bug‘lanishni 
kamayishiga, kuz vaqtida gruntlarni o‘ta namlanishiga olib keladi. 
Gruntlarning haroratini yillik o‘zgarishi ikki davrga bo‘linadi: harorat-
ning otrishi va uning kamayishi. Kuzda uncha uzoq bo‘lmagan vaqtda 
haroratning muvozanat davri kuzatiladi.Gruntning harorati havoning 
haroratiga nisbatan ko‘proq turg‘un bo‘ladi. Shuning uchun gruntda 
manfiy haroratni boshlanishi havoga nisbatan bir muncha kechikadi. 
Joyning turi avtomobil yo‘llarining yo‘l to‘shamasi va yo‘l poyini 
loyihalashda hisobga olinuvchi va asosiy omil bo‘lib hisoblanuvchi yuza 
oqimi va namlanish holatini tavsiflaydi.
O'zbekiston Respublikasining hududi SHNQ 2.05.02-07 Avtomo-
bil yo‘llari bo‘yicha namlanish manbalari 3 turga bo‘linadi [4]. Bunda 
namlanish manbalariga: 1) atmosfera yog‘inlari; 2) qisqa muddatli (30 
sutkagacha) turuvchi yuza suvlar, atmosfera yog‘inlari; 3) yer osti va uzoq 
(30 sutkadan ortiq) turuvchi yuza suvlar, atmosfera yog‘inlari kiradi. 
Yer osti suvlari gruntning yuqori qatlamini namlanishiga ta'sir 
qilmaydi, agar uning satxi muzlash chuqurligidan pastda yotsa. Gillarda, 
og'ir changli suglinokda 2 m; yengil changli suglinok va og'ir chang-
lilarda – 1,5 m; yengil supeslarda, yengil yirik va changli qumlarda – 1,0 
m. Yo‘l uchun ajratilgan mintaqalarda qiyalik 2 ‰ dan ko‘p bo‘lsa yuza 
oqimi ta'minlangan bo‘ladi. Joylarning namlanishini tabiiy sharoit 
belgilaydi. Iqlimni ta'siri joylardagi tabiiy omillar: joyning relefi, geo-
logik tuzilishi (gruntlarning tasnifi va etish sharoiti) va grunt suvlarining 
etish chuqurligi bilan shakllantiriladi. Iqlim sharoitini o‘zgaruvchanligi 
namlanishni umumiy tavsifini buzmaydi, ammo gruntlardagi nam miq-
dorini son jihatidan belgilaydi, yani uni namlanish darajasini shakllan-
tiradi. Joylarning namlanishida uning relefi muhim ahamiyatga ega. 
Relef bir tomondan issiqlik va yorug'likni tarqalishini belgilaydi, ya'ni 
gruntni quritadi, boshqa tomondan - atmosfera yog'inlarini tarqatadi. 
Shuningdek, joyning namlanishida uni geologik tuzilishi muhim 
ahamiyatga ega, u gruntning turini va etish tavsifini, shuningdek namni 
shimilish sharoitini belgilaydi. 
Gruntlarni namlanishida yer osti suvlarini ta'siri ularni er yuza-
sidan yotish chuqurligiga va ular ustida yotuvchi grunt qatlamining 

---

921 
qalinligiga bog'liq bo‘ladi [5]. Yo‘l poyida o‘ziga xos suv-issiqlik tartibi 
shakllanadi. Yo‘l poyining suv-issiqlik tartibiga atrof muhitning ta'sirini 
chegaralash uchun maxsus muhandislik yechimlaridan foydalaniladi. Bu 
yechim suv-issiqlik tartibini boshqaradi va yil mavsumidan qat'iy nazar 
yo‘l konstruktsiyasini mustahkamligini belgilaydi, ya'ni yo‘l poyini 
loyihalashni asosiy jihatini: "o‘lchamlarni o‘zgarmasligini, yo‘l poyi va 
yo‘l to‘shamasining turg'unligi va mustahkamligi va ta'minlash, va 
umuman joyning ob-havo-iqlim sharoitini o‘zgarishiga bog'liq 
bo‘lmagan holda yo‘ldan foydalanishning hamma muddatida yo‘l 
konstruktsiyasining umumiy holatini" ta'minlaydi [5]. 
Yo‘l poyini loyihalash va qurishda, yo‘ldan foydalanish davrida 
yo‘l poyi mustahkamligiga salbiy ta'sir qiluvchi va qurilish davrida 
ishlab chiqarishni hamda ishni tashkil etishni murakkablashtiruvchi 
quyidagi tabiiy sharoitlarning xususiyatlarini hisobga olish kerak bo‘ladi, 
jumladan: havo va er yuzasi grunti namligining umumiy etishmovchiligi, 
uning yuqorigi ishchi qavatida to‘liq qurishdan o‘ta namlanishgacha 
bo‘lgan texnologik xususiyatlarining mavsumiy o‘zgarib turishi; 
namlanish va zichlanish darajasiga qarab o‘zining mustahkamlik va 
texnologik xususiyatlarini keng miqyosda o‘zgartiruvchi ayrim grunt 
turlarining (lyoss, lyossimon gruntlar, sho‘rhok gruntlar, sho‘rhoklar) 
keng tarqalishi; yerlarni sun'iy sug'orish va bunga bog'liq yerr yuzasiga 
yaqin bo‘lgan yer osti suvlari. Shuningdek, shart-sharoitlarning qiyinligi 
va mahalliy gruntlarning yetishmovchiligi sababli yerlarning yuqori 
bahosi; yo‘l poyini qurishdagi ikki hil noqulay sovuq (qishki) va issiq 
(yozgi) davrning borligi. Me’yoriy xujjatlarda belgilangan yo‘l poyining 
yer osti suvlari satxidan eng kam ko‘tarilishi talablari bajarilganida 
yo‘llardagi buzilish va deformasiyalarning oldi olinadi.