Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”


  PhD. Ш.Б Ахмедов; ассистент: Р.С. Оспанов



Download 17,03 Mb.
Pdf ko'rish
bet386/437
Sana20.07.2022
Hajmi17,03 Mb.
#828940
TuriСборник
1   ...   382   383   384   385   386   387   388   389   ...   437
Bog'liq
TЛ Конференция 1188 стр

 


879 
PhD. Ш.Б Ахмедов; ассистент: Р.С. Оспанов;
талаба: М.Г. Гуломжонова 
АВТОЙЎЛ КЎПРИКЛАРИНИНГ ТЕМИРБЕТОН 
КОНСТРУКЦИЯЛАРИ ХИЗМАТ ҚИЛАДИГАН МУДДАТИГА 
ТАЪСИР ЭТУВЧИ АСОСИЙ ОМИЛЛАР. 
 
Вақт ўтиши билан темирбетон конструкцияларига юкламалар 
комплекси: хароратлар ва намликлар билан боғлиқ кучлар таъсир 
қила бошлайди[1]. Бу таъсирларнинг давомийлиги ва жадаллиги 
конструкцияларнинг деформация – кучланиш холатларини жиддий 
ўзгартиради. Темирбетон конструкцияларнинг хизмат муддати бе-
тон ва арматурадаги кучланишларга, атроф муҳитнинг таъсир 
жадаллигига боғлиқ. 
Статик ноаниқ системаларда деформациялар эгри чизиқли 
қонунлар билан нотекис кечиши, бетон ва пўлат арматураларнинг 
механик хусусиятлари кескин фарқ қилиши, шунингдек, дарз хосил 
бўлиш жараёни кучайиб бориши сабабли ташқи юкламалар қайта-
дан тақсимланади. Бундан ташқари темирбетон конструкциялар-
нинг арматураси ва бетон орасида юкланишлар ҳам вақт ўтиши би-
лан қайта тақсимланади. Эксплуатация жараёнида бўладиган оқув-
чанлик ходисаси конструкциянинг бикирлиги ҳам камайиб боради. 
Темирбетон конструкцияларнинг юкланганлик ҳолати вақтга 
боғлиқ холда ўзгариб турадиган, қуйидаги жараёнлар билан 
аниқланади: 

Юкламаларнинг вақт бирлиги давомида кўплаб марта так-
рорланиши; 

Йилнинг турли даврларида атроф муҳитнинг харорати ва 
намлиги ўзганиб бориши натижасида музлаш ва эриш жараёнлари 
алмашиниб туриши; 

Бетоннинг оқувчанлиги ва киришиши натижасида темирбе-
тон конструкцияларда кучларнинг қайта тақсимланиши ва дарзлар 
хосил бўлиши; 

Узоқ вакт таъсир этадиган юкламалар таъсирида бетоннинг 
зичланиши ёки ғовакланиши; 

Бетоннинг ишқорланиши; 


880 

Темирбетон конструкциянинг сирт қатлами сирт қатлами 
карбонга тўйиниши натижасида, пўлат арматурани коррозиядан 
сақлашнинг иложи булмаслиги; 

Атроф муҳитнинг агрессивлик даражасига қараб, арматура-
да коррозия жараёнининг тезлиги. 
Юкламалар қайта-қайта таъсир қилиши сабабли конструкция-
ларда микро ва макро емирилишлар юзага келади. Бундай бузилиш-
лар бир марта бўладиган ва материалнинг чарчаш мустаҳкамлигига 
тенг кучланишлардан кўра, кичкина бўлса хам, тез-тез қайталаниб 
турадиган кучланишларда содир бўлади[2]. 
Оддий иш шароитларида, бетон ва темирбетон конструкция-
ларнинг харорати ва намлиги тез-тез ўзгариб туради ва тегишлича 
деформациялар бўлади. Улар конструкция хажми бўйлаб бир текис 
тарқалмаслиги шунингдек, ташқи боғланишлар билан чеклангани 
сабабли, қўшимча кучланишлар юзага келади[3]. 
Музлаш ва эриш жараёнлари алмашиниб келавериши бетон-
нинг мустаҳкамлигини камайтиради. Айниқса, бетоннинг дарзлари-
га сув кириб қолган бўлса бетоннинг химоя қатлами емирилади, 
мустаҳкамлиги камайиб кетади. Бетон циклли тарзда музлаб, 
эриганда сув қаттиқ агрегат холатга ўтади, музнинг хажми 9% гача 
кўпаяди, бетон ичида чўзувчи кучланиш юзага келади. 
Кўприк иншоотларнинг эксплуатация қилиш тажрибасидан 
кўринадики, темирбетон конструкцияга таъсир қиладиган юкла-
малар узоқ вақт давом этса, деформациялар ҳам ўзгармай қолмайди, 
вақт ўтиши билан катталашиб боради, узоқ вақт, назарий жихатдан 
қараганда-чексиз вақт нотекис тақсимланиб тураверади. Конструк-
циянинг охирги тўла деформацияси оний деформациядан 3-4 марта 
катта бўлиши мумкин. Деформацияларнинг вақт ўтиши билан 
катталашуви бетоннинг оқувчанлиги ва киришиши билан бевосита 
боғлиқ. 
Бетоннинг оқувчанлик деформациялари унинг структуравий 
номукаммаллиги билан боғлиқ; бу деформацияларнинг мутлоқ 
катталиги бетоннинг ёши, мустаҳкамлиги ва ташкил этувчи мате-
риалларига, муҳит намлиги ва ўтмишига боғлиқ; бетоннинг ёши, 
юкланиш онида мустаҳкамлиги ортган сари ва кўплаб марта, 
ишораси ўзгарувчан деформацияланишдан кейин зичланган сари, 
деформациянинг мутлоқ катталиги камаяди. 


881 
Бетоннинг киришиши натижасида юзага келадиган деформа-
циялар қуйидаги омилларга боғлиқ: қочишдаги физикавий-кимёвий 
жараёнлар ва цемент гел хажмининг камайиши, ортиқча сув атроф-
га буғланиб кетиши ва цементнинг реакцияга киришмаган зарра-
лари билан гидротация бўлиши[7]. Темирбетон конструкциялар-
нинг ташқи қатламлари тезроқ қуриб, хажми камайган бир вақтда, 
ички қатламларининг хажми бунчалик камаймаслиги сабабли, 
киришиш дарзлари хосил бўлади; ташқи қатламларида чўзувчи 
кучланишлар хосил бўлиб, кўплаб дарзлар юзага кела[5]. 
Бетондаги ноэластик деформациялар ва структуравий ўзга-
ришлар таъсирида узоқ давом этадиган юкламалар хосил бўлади, 
натижада, бетоннинг вақтинчалик бўйлама сиқилиши -R

дан кичик 
кучланишларда ҳам емирилиш содир бўлади. Бетоннинг бўйлама 
сиқилишга узоқ вақт қаршилиги R
bi 
= 0.9R

ёки бундан кичик 
бўлиши мумкин. Агар вақт ўтиши билан Ϭ/ R
b
-кучланишлар дара-
жаси аста пасайса, юкламанинг узоқ вақт таъсир этиши бетон ва 
темирбетон конструкцияларнинг юк кўтариш қобилиятига таъсир 
қилмаслиги мумкин[4,5]. 
Агрессив технологик ва табиий таъсирлар бетон ва армату-
рани коррозиялайди, натижада конструкциянинг мустаҳкамлиги ка-
маяди, емирилиш пайдо бўлади, бетоннинг химоя кучи йўқолади, 
химоя қатлами емирилади арматура занглайди, арматура билан 
бетон орасидаги боғланиш сусаяди. 
Бетоннинг коррозияси уч хил бўлади:

1-тур коррозияда темирбетон конструкциялар атмосфера 
сувлари 
таъсирида, бетон орқали сувни филтрлаганда юмшоқ сувлар 
бетондаги охакни ювиб чиқаради; 

2-тур коррозияда бетондаги цемент тошлари, кислоталар 
билан туташ 
жойларда эрийди. Кислотали коррозияни табиий сувларда 
бўладиган углекислоталар, шунингдек, сульфат, олтингугурт, азот 
ва бошқача кислоталар келтириб чиқаради. Кислота билан цемент 
тоши ўртасидаги реакция қанчалик кучли бўлса, бетон таркибидаги 
янги бирикмалар шунчалик кўп эрийди, бетон тез ва тўлиқроқ 
емирилади; 

3-тур коррозияда агрессив муҳит (натрий, магний ва калий 
сулфатлар) 


882 
билан цемент тошининг асосий қисми ўртасидаги кимёвий 
реакциялар туфайли хосил бўдадиган тузлар бетоннинг ғоваклари 
ва копиллярларида тўпланиб қолади. Жуда тор бўшлиқларда хосил 
бўлган янги бирикмаларнинг хажми кенгайиши сабабли бетон еми-
рила бошлайди. Аввал цемент тошида дарзлар пайдо бўлади. Улар 
нотекис ривожланади. Емирилишнинг охирги босқичида юклама 
тушган юзага тик жойлашадиган дарзлар пайдо бўлади. Мана шу 
дарзларнинг цемент тоши парчаланишини охирига етказади. 
Транспорт иншоотларни эксплуатация қилиш амалиёти кўрса-
тишича, агрессив иқлим шароитларидан ҳимояланмаган конструк-
цияларнинг пўлат арматураси бир вақт келиб коррозиялана бошлайди. 
Арматура сиртидаги махсус плёнка емирилса коррозия бошланади, 
деб тахмин қилинган. Плёнка емирилиб, коррозия бошланган ён 
бетоннинг “pH” кўрсаткичи 11,5 ... 11,8 га тенг бўлишига тўғри 
келади. Бетондаги цемент тошига карбонат ангидрид гази сув 
буғлари билан биргаликда таъсир қилса, “pH”нинг қиймати камаяди. 
Цемент тошига шу икки реагент таъсир қилганда карбонга тўйина 
бошлайди. Карбонат ангидрид гази цемент тоши ичидаги суюқликда 
эриб, кўмир кислотасини хосил қилади. Бу кислота кальций гид-
роксиди билан реакцияга киришиб, парчаланади ва бикарбонад билан 
кальций карбонат хосил қилади. Кальций карбонат бетоннинг ғовак-
ларида кристалланади. Шундай қилиб, бетон карбонлашади, нати-
жада суюқ фазадаги “pH” қиймати 8,5 ... 9 гача пасаяди. Бунда 
арматурани химоялаб булмайди, жадал коррозия бошланади. 
Арматуранинг коррозияли шикастланиши атроф муҳит таъси-
рида кечадиган физикавий – кимёвий жараёнлардан келиб чиқади, 
химоя қатлами арматурани ташқи муҳитдан тўсади, лекин тўлиқ 
химоя қилолмади. Пўлатнинг кимёвий коррозияланиши учун зарар 
бўлган жами компонент – намлик ва кислород бетон конструкция 
ичига кириб туради. Муҳит таркибида хлоридлар, бикорбонатли 
ишқорлар кўп булса, харорати кўтарилса, арматуранинг коррозия-
ланиши кучаяди[6,7]. 
Коррозияли шикастларнинг арматуранинг механик хусусият-
ларига таъсири кучланишлар тўпланиб қолишининг таъсирига ўх-
шайди. Кучланишлар металлнинг кичкина хажмида пластик дефор-
мация хосил қилади. Юмшоқ пўлатларнинг шундай хажмида кучла-
нишлар қайтадан тақсимланади. Мустаҳкамлиги катта, пластиклиги 
кам пўлатдан тайёрланган арматураларнинг шикастланган жойла-


883 
рида кучланишлар тўплами узоқ сақланиб туради; бунинг устига 
структура нуқсонлари кўп ва ички кучланишлар катта бўлса, қайта 
тақсимланиш бўлмайди. Коррозиянинг кучайиб кетиши арматура-
нинг бетон билан илашув кучини пасайтиради, конструкция дефор-
мацияланишини кучайтирад[8]. 
Автойўл кўприклари темирбетон конструкцияларининг иш-
лаш шароитларини ўрганиш, конструкцияларнинг ишончлилиги ва 
хизмат муддатига таъсир қиладиган муҳим омилларни ажратиб 
олиш имконини берди: 

Эксплуатация жараёнида бетоннинг физикавий – кимёвий 
хусусиятлари ўзгариши; 

Ишчи арматуранинг коррозияси; 

Конструкциянинг кучланиш – деформация холати. 
Бу омилларнинг конструкциянинг ишончлилиги ва хизмат 
муддатига таъсири ўрганилаётганда конструктив хусусиятлар хам 
эътиборга олиниши керак. Конструкцияларнинг хизмат муддатини 
хаққоний баҳолаш ва прогнозлаш учун хамма омилларнинг бир-
галикдаги таъсирларига эътибор қаратиш зарур; бу эса масалани 
мураккаблаштиради. 
Темирбетон конструкцияларнинг хизмат муддатига таъсир 
этувчи омиллар аниқланади. 
Тахминлар кўрсатишича, эксплуатациядаги темирбетон конс-
трукцияларнинг қолдиқ хизмат муддатини прогнозлаш учун конс-
трукцияларга физик – статистик нуқтаи – назардан ёндашиб янги 
илмий методика ишлаб чиқиш зарур. 

Download 17,03 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   382   383   384   385   386   387   388   389   ...   437




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish