Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

 
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 
1.
Рассоха В. И. Ситуационное управление автотранспорт-
ными системами (часть 1. Системная эффективность эксплуатации 
автомобильного транспорта) // Вестник ОГУ. 2009. №9. –С-148-152. 
2.
Рассоха В. И. Ситуационное управление автотранспорт-
ными системами (часть 1. Системная эффективность эксплуатации 
автомобильного транспорта) // Вестник ОГУ. 2009. №9. –С-148-
152.;
3.
Миротин Л.Б., Ташбаев Ы.Э. Системный анализ в 
логистике: Учебник --М.: Издательство “Экзамен”, 2004. -480 с.; 

---

773 
Бродецкий Г.Л. Системный анализ в логистике. Выбор в условиях 
неопределенности / –М.: Academia, 2010. - 336 стр.;
4.
Горев, А. Э. Основы теории транспортных систем: учеб. 
пособие / А. Э. Горев; СПбГАСУ. – СПб., 2010. – 214 с.; Горев А.Э. 
Основы теории транспортных процессов и систем. Учебное 
пособие. – Гомель: БелГУТ, 2017. – 382 с. 
5.
https://t.me/statistika_rasmiy 
 
 
Тоғаев Ж.Х. ҚМИИ 
 
ТРАНСПОРТ ТИЗИМИ ФАОЛИЯТИНИ 
МУВОФИҚЛАШТИРИШНИНГ ХОРИЖИЙ
ТАЖРИБАЛАРИ ТАҲЛИЛИ 
 
Сўнгги ўн йил ичида истеъмолчиларнинг анъанавий озиқ-
овқат маҳсулотларини тарқатиш тизимлари билан боғлиқ жиддий 
экологик, ижтимоий ва иқтисодий муаммоларга оид хавотирларига 
жавобан мамлакатда ишлаб чиқарилган озиқ-овқат маҳсулотларига 
бўлган талаб сезиларли даражада ўсди. Кўпгина ўзлари яшайдиган 
минтақада ишлаб чиқарилган озиқ-овқат маҳсулотларини сотиб 
олишни афзал кўришади ва улар кўпинча бунинг учун юқори 
нархларни тўлашга тайёр[1]. Минтақада ишлаб чиқарилган озиқ-
овқат маҳсулотларини сотиб олиб, кўплаб истеъмолчилар нафақат 
ўзларининг соғлиғи ва фаровонлиги, балки жамият фаровонлиги 
учун ҳам ўз ҳиссасини қўшаётганига ишонишади. Минтақавий 
озиқ-овқат 
тизимлари 
истеъмолчиларга 
маҳаллий 
ишлаб 
чиқарувчилар билан боғланиш, уларнинг фермер хўжаликларига 
ташриф буюриш ва уларнинг фермер хўжаликлари ҳақида 
маълумот 
олиш 
имкониятини 
бериш 
орқали 
ижтимоий 
барқарорликни ривожлантиради[2]. Улар кичик ва ўрта ишлаб 
чиқарувчиларни озиқ-овқат таъминоти занжиридаги стратегик 
бизнес шериклари сифатида баҳолаш ва уларга адолатли савдо 
имкониятларини тақдим этиш орқали иқтисодий барқарорликка 
ёрдам беради. Бу одатий озиқ-овқат тизимларидан жуда фарқ 
қилади, унда ишлаб чиқарувчилар кўпинча йирик харидорлар 
томонидан эксплуататсия қилинади ва хатарларнинг адолатсиз 
улушини олишга мажбур бўлади[24]
 
. Минтақавий озиқ-овқат 

---

774 
тизимлари, шунингдек, ишлаб чиқарувчилар ва истеъмолчилар 
ўртасидаги транспорт масофаларини камайтириш ва барқарор 
ишлаб чиқариш усулларини рағбатлантириш орқали атроф-муҳит 
барқарорлигини қўллаб-қувватлайди[17]. 
Умумий инфратузилма орқали горизонтал мувофиқлаштириш 
транспорт ва омбор харажатларини сезиларли даражада тежашга 
имкон беради ва бу иштирокчиларга янада тежамкор ва барқарор 
транспорт тизимини яратиш учун биргаликда ишлашга имкон 
беради[4]. Масалан, Швециянинг Уппсала шаҳридаги саккиз хил 
озиқ-овқат маҳсулотларини тарқатувчи компанияларни ўрганиш 
шуни кўрсатдики, уларни етказиб беришни мувофиқлаштириш 
транспорт воситаларининг сонини, маршрутлар сонини ва жами 
босиб ўтган масофани мос равишда 42%, 58% ва 35% га 
камайтириши мумкин[15]. Ушбу турдаги самарадорлик қазилма 
ёқилғи сарфини камайтириш ва иссиқхона газлари чиқиндилари 
орқали атроф-муҳитга таъсирини сезиларли даражада камайтириши 
мумкин[6]. Шу сабабли, ташкилотлар тармоқ алоқалари ва ҳамкор-
лик алоқаларини ўрнатишга катта аҳамият беришлари керак[9].
Минтақавий озиқ-овқат тизимлари бир-бирига жуда боғлиқ бўлган-
лиги сабабли, бозорларни кенгайтириш ва нархларни қўллаб-
қувватлаш учун кўпинча "кооператсия" стратегияси (яъни рақобат-
чилар билан ҳамкорлик) қўлланилади. Қийин иқтисодий иқлим 
шароитида дуч келган кўплаб озиқ-овқат марказлари логистика 
масаласида ҳамкорликда ёндашишди[11]. Мавжуд инфратузил-
мадан фойдаланиш, етказиб бериш йўналишларини баҳам кўриш ва 
биргаликда фойдаланиладиган ИТ-платформаларни ишлаб чиқиш - 
бу озиқ-овқат марказлари ўзларининг логистика тизимларининг 
самарадорлигини ошириш учун фойдаланиши мумкин бўлган 
биргаликдаги стратегияларнинг намуналари хисобланади [22].
Масалан, АҚШнинг Висконсин штатидаги органик сабзавотчилик 
билан шуғулланадиган Дрифтлесс Органиcс фермаси яқин 
атрофдаги фермер хўжаликлари ва таъминот занжири шериклари 
билан алоқалари орқали тарқатилишини соддалаштирди. Ушбу 
стратегик шерикликсиз Дрифтлесс Органиcс ўз-ўзидан самарали 
равишда кира оладиган бозорларга сотиши мумкин[3]. Сиетлда 
жойлашган озиқ-овқат маркази бўлган Фулл Cирcле транспорт 
воситаларини етказиб бериш учун шимолий-ғарбий қисмида 
жойлашган икки органик маҳсулот дистрибюторлари билан 

---

775 
ишлайди ва у барча маҳаллий етказиб бериш хизматлари учун ўз 
юк машиналари ва ҳайдовчиларидан фойдаланади. Минтақавий 
озиқ-овқат тизимининг иштирокчилари ўртасидаги ҳамкорлик 
фойдали бўлиши мумкин бўлса-да, улар пухта ва самарали 
ишлашга тўсқинлик қилмайдиган даражада пухта ишлаб чиқилиши 
керак. Барча иштирокчилар ўзларининг жадвалларига нисбатан 
ростгўй ва аниқ бўлишлари ва ўзаро муносабатларни сақлаш ва 
қуриш ишлари билан мавжуд вақтни мувозанатлаштира олишлари 
муҳимдир[20]. Гарчи мувофиқлаштириш фаолияти озиқ-овқат 
маҳсулотларини етказиб бериш марказларининг иш самара-
дорлигини ошириши мумкин бўлса-да, натижада юзага келадиган 
ўзаро боғлиқлик ҳар бир иштирок этувчи озиқ-овқат марказини 
янада заифлаштириши мумкин. Шу сабабли, мувофиқлаштирувчи 
озиқ-овқат марказларини ягона бошқарув тузилмаси остида 
жойлаштириш мантиқий бўлиши мумкин[5]. 
Аёва штатидаги тўртта озиқ-овқат марказлари ўртасида 
ишлаб чиқилган биргаликдаги саъй-ҳаракатлар, шу жумладан 
уларнинг ҳозирги жараёнлари билан боғлиқ муаммолар ва ушбу 
жараёнларни янада самарали қилишнинг мумкин бўлган усул-
ларини ишлаб чиқганлар. Саноат муҳандислик методологиясини 
қўллаш орқали биз ушбу ноанъанавий таъминот тармоғини 
такомиллаштиришга ҳаракат қиламиз ва шу билан Аёва штатидаги 
озиқ-овқат тизимининг умумий барқарорлигини яхшилаймиз[12]. 
Тери Cравен, Ануж Миттал ва Cаролине Крежcилар Аёва 
давлат университетида “Маҳаллий озиқ-овқатларини етказиб 
бериш занжирида самарали мофиқлаштириш” мавзусида ёзган 
мақоласида Аёва штатидаги озиқ-оқат етказиб бериш марказларини 
ишларини тадқиқ қилган. Уларнинг ҳар бири штатнинг бошқа 
минтақасида жойлашган ва уларнинг барчаси турли хил бизнес 
моделларига эга. Озиқ-овқат Маркази1 (О-ОМ1) - бу Аёва штати-
нинг шарқидаги шаҳар ҳудудида жойлашган тарқатиш марказига 
эга бўлган онлайн озиқ-овқат дўкони. Ушбу озиқ-овқат маркази 
истеъмолчиларга ва улгуржи харидорларга маҳсулот сотади. О-
ОМ1 юк машинасига эга эмас ва ишлаб чиқарувчилар ва 
мижозларга ўз транспортларини етказиб беришга ишонади. Озиқ-
овқат Маркази2 (О-ОМ2) истеъмолчиларга веб-сайт орқали 
тўғридан-тўғри сотилади, аммо унинг улгуржи харидорлари йўқ. У 
Аёва штатидаги шаҳар ҳудудидан озиқ-овқат маҳсулотларини 

---

776 
тарқатади ва унда юк машинаси йўқ. Озиқ-овқат Маркази 3 (О-
ОМ3) О-ОМ1 ва О-ОМ 2 га қараганда анча фарқ қилади. Бу 
маҳаллий фермерларга транспорт хизматларини кўрсатади, ўз 
маҳсулотларини совутгичли юк машинаси орқали Аёва штатидаги 
ресторанларга, озиқ-овқат дўконларига ва бошқа озиқ-овқат мар-
казларига олиб боради. О-ОМ3 шунингдек, Ғарбий Аёва штатида 
жойлашган омборни бошқаради ва ўз мижозларига маҳсулот 
сотади. Озиқ-овқат Маркази 4 (О-ОМ4) маҳаллий фермерлардан 
озиқ-овқат маҳсулотларини сотиб олади ва уни улгуржи харидор-
ларга ҳам, истеъмолчиларга ҳам сотади. Маҳсулотларни ташиш 
учун О-ОМ4 ўзининг юк машинасидан фойдаланади ва унинг 
омбори Аёва штатининг шимоли-шарқида жойлашган. Тўртта озиқ-
овқат марказининг харитада жойлаштирилган жойи 1-расмда 
келтирилган.