Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1-расм. ШЖТ эксплуатацион сифатларини таъминлашнинг иерархик 
тузилиши
25
 
 
Транспортда тизимли тадқиқотлар назариясига кўра транспорт 
жараёнларининг миқдорий тавсифи унга мос келувчи маълум бир 
25
Муаллиф ишланмаси 
1-поғона 
Барча жараёнлар жамланмаси 
ШЖТ эксплуатацион 
сифатлари 
2-поғона. Операторлар фаолияти 
миқёсида тизим ости жараёнлар
Автобус корхоналари 
эксплуатацион 
сифатлари 
3-поғона. Йўналишлардаги тизим 
ости жараёнлар
Йўналишлар 
эксплуатацион 
сифатлари 
4-поғона. Ҳар бир қатновдаги тизим 
ости жараёнлар 
Алоҳида қатновлар 
эксплуатацион 
сифатлари 

---

765 
кўрсткичлар
билан 
тавсифланади. 
Улардан 
асосийлари 
қуйидагилар ҳисобланади: 
•
ташиш ҳажми –ташилган йўловчилар сони 
Q
, йўловчи; 
•
ташиш масофаси – амалда қатновлар масофаси 
L
, км; 
•
ташиш вақти – бирор бир йўналиш бўйича қатновни тўлиқ 
бажариш учун зарур бўладиган 
T
вақт оралиғи, соат.
Мазкур кўрсаткичларнинг ҳар хил комбинацияси ҳисобига 
ШЖТ транспорт иши натижадорлигини тавсифловчи ҳосилавий
кўрсаткичларни олиш мумкин: 
I = Q 
x
L 
y
T 
z
, 
(1) 
бу ерда
x
, 
y
, 
z
– даража кўрсаткичлари. 
ШЖТ тармоғининг эксплуатацион хусусиятларини ифода-
ловчи натижавий кўрсаткичларни олишда қуйидаги комбинация-
ларни кўриб чиқиш мумкин: 
x
= 0, 
y
= 1, 
z
= –1 бўлганда, 
I
= 
L
/
T
– ташиш тезлиги, км/соат; 
x
= 1, 
y
= 0, 
z
= –1 бўлганда, 
I
= 
Q
/
T
– йўловчи оқими, 
йўловчи/соат; 
x
= 1, 
y
= 1, 
z
= 0 бўлганда, 
I
= 
Q/L
– транспорт иши, йўл/км. 
ШЖТ фаолияти самарадорлигини ошириш ўзаро бир-бири 
билан боғланган вазифаларни ҳал қилишни кўзда тутиб, уларнинг 
айримлари яъни қуйи тизим ости тизимига таалуқлилари транспорт 
операторлари томонидан бажарилса, аксариятлари - эксплуатация 
шароитини яхшилаш билан боғлиқлари эса юқорири даражали 
вазифалар қаторига киради. Яъни улар тор доирадаги транспорт 
муаммолари доирасидан ташқарига чиқади.
Шунинг учун, эксплуатацион сифатни яхшилаш билан боғлиқ 
бўлган моддий, технологик ва ташкилий омилларнинг миқдорий 
қийматлари билан талаб этиладиган сифатнинг оптимал нисбатини 
топиш лозим ҳисобланади. Натижалар ишончлилигини таъминлаш 
шарти эса санаб ўтилган омиллар таъсир доираси ўзгаришининг 
миқдорий қийматлари ўзаро бир-бири билан ва техник-иқтисодий 
кўрсаткичлар билан математик муносабатлар орқали боғланган 
бўлиши лозим. 
ШЖТ эксплуатацион сифати
 
пировард натижада йўловчи-
ларни ташишнинг энг рационал йўналишини танлашга асос бўлади. 
Бунда йўловчи оқими ҳаракатини таъминлашда фойдаланиладиган 
ҳаракатдаги таркиб ва кўча-йўл тармоғининг тавсифлари, қатнов 
вақти бўйича чеклашлар ва эксплуатацион харажатлар бўйича 

---

766 
маълумотлардан фойдаланилади. ШЖТнинг минимумга йўналти-
рилган мақсад функцияси – 
q йўловчи 
ташиш ҳажмининг 
c
оғирлик 
вазни кўпайтмаларининг йиғиндисидан иборат бўлади. Оғирлик 
вазни сифатида эса эксплуатацион кўрсаткичларда қатнов масо-
фаси, қатнов вақти, йўл ва сиғимдан фойдаланиш коэффициент-
лари, ташиш ва бошқа кўрсаткичларидан фойдаланиш мумкин: 
∑ ∑ 𝑐
𝑖𝑗
𝑞
𝑖𝑗→𝑚𝑖𝑛
𝑚
𝑗=0
𝑛
𝑖=0
 
(2) 
Биз ШЖТ тизими эксплуатацион сифатини баҳолаш учун 
фойдаланиш мумкин бўлган G (
интеграл кўрсаткич
) функция мав-
жуд деб фараз қилсак, сифат функцияси фақат y
n+1
, f, йўловчилар-
нинг транспорт хизматларидан фойдаланиш натижаларига боғлиқ.
Бутун тизимнинг мақсади ўзгарувчан m
1
, ва m
n+1 
шароитида G, 
y
n+1
,
f-функцияни максимал даражага кўтаришдир. 
Ушбу вазифани тўлиқ марказлаштириш асосида ҳал қилиш 
мумкин. Шу билан бирга қуйидаги савол туғилади: P
i
ва P
n+1
жараёнлари тўғридан-тўғри ШЖТ маркази бошқаруви томонидан 
назорат ёрдамида амалга оширилади ёки йўқ.