Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

 
 

---

780 
Turgunov B.Q. (TDTrU. “Transport iqtisodiyati”
kafedrasi katta o‘qituvchisi) 
AVTOMOBIL TRANSPORTINI LOGISTIK TAMOYILLAR 
ASOSIDA NAZORAT QILISH 
Аvtotransport korxonasi va transport kompleksini boshqarishda 
logistik yondashuv imkoniyatlari ko‘rib chiqilmoqda, bunday yonda-
shuvni amalga oshirishning uslubiy asoslari tizimlashtirilgan va qisman 
ishlab chiqilgan. Mamlakatimizda islohotlarning rivojlanishi bilan lo-
gistika muammolariga qiziqish ortib bormoqda, bu iqtisodiy oqimlarni 
boshqarishning logistika konsepsiyasi bo‘yicha nashrlar sonining 
o‘sishida namoyon bo‘lmoqda. Shubhasiz, transport ishi ham logistika 
tamoyillariga asoslanishi kerak. Biroq, avtotransport korxonasini bosh-
qarishga logistik yondashuvni o‘zgarmagan shaklda to‘g‘ridan-to‘g‘ri 
o‘tkazish qabul qilinishi mumkin emas, chunki bunday korxona oddiy 
sanoat korxonasidan sezilarli farqlarga ega. Avtotransport korxonasi 
sanoat korxonasidan, eng avvalo, logistika tizimlari faoliyatidagi ikki 
tomonlama roli bilan ajralib turadi. Bir tomondan, avtotransport 
kompaniyasi logistika zanjiri bo‘g‘inlari o‘rtasidagi aloqani tа’minlay-
digan (moddiy oqimlarni rag‘batlantirish) makrologik tizimlarning 
elementi bo‘lib, boshqa tomondan, bunday korxona alohida moddiy 
oqimlarning iste’molchisi hisoblanadi. Avtotransport korxonasi ishlab 
chiqarish ichidagi logistika tizimi bo‘lib, unda kiruvchi materiallar 
oqimlari (yoqilg‘i, ehtiyot qismlar, agregatlar, shinalar va boshqalar), 
mehnat xarajatlari moddiy xizmatlarga - transportga aylanadi.
Avtotransport korxonalarining bu ikki tomonlama roli transport 
logistikasi bo‘yicha ko‘plab ishlarda hisobga olinmaydi. Avtotransport 
korxonasining o‘ziga xos xususiyati shundaki, u tayyor mahsulotni 
saqlamaydi. Amalda transport mahsulotlarini ishlab chiqarish va sotish 
jarayoni vaqtga to‘g‘ri keladi. Transport tizimlarida "tayyor mahsulotni 
saqlash va omborga ishlov berish" logistika funktsiyasi mavjud emas.
Bir qator logistika mutaxassislarining ishlarida, masalan, A.M.
Gadjinskiy, LB Mirotin, Yu.M. Nerush, V.I. Sergeev va boshqalarning 
fikriga ko‘ra, avtomobil transporti o‘z vazifalarini bajarishda 100% 
ishonchli, aniqlik sharoitida ishlaydigan logistika tizimining elementi 
sifatida qaraladi. Biroq, bu vaziyatdan uzoqdir va avtotransport 
kompaniyasiga logistik yondashuvni joriy etishdagi qiyinchiliklardan 

---

781 
biri shundaki, kompaniya noaniqlik va xavf sharoitida ishlaydigan 
murakkab tizimdir. Avtotransport xizmatlarini takror ishlab chiqarish 
ushbu turdagi moddiy xizmatlarni etkazib berish, ishlab chiqarish va 
sotish bosqichlarini o‘z ichiga oladi. Shu bilan birga, korxonani moddiy 
resurslar bilan tа’minlash masalalarini hal qilish transportni xarid qilish 
logistikasining predmeti hisoblanadi. Transport xizmatlarini ishlab 
chiqarish jarayonida avtokorxona ichidagi moddiy va tegishli moliyaviy, 
axborot va kadrlar oqimlarining harakati sanoat ichidagi transport 
logistikasining predmeti hisoblanadi. Korxona tomonidan transport 
xizmatlarini amalga oshirish taqsimot logistikasining predmeti hisob-
lanadi. Transportni xarid qilish, ishlab chiqarish ichidagi, taqsimlash 
logistikasi bir butunning uch qismi - ishlab chiqarish ichidagi transport 
logistikasi tizimining uch qismidir. Bunday tizimning barcha element-
lari mos keladi, bu tizimning ishlashiga bo‘ysunadigan maqsadning 
birligi bilan tа’minlanadi. Avtomobil transporti korxonasining mikrolo-
gistika tizimi quyidagi asosiy funktsiyalarni bajarishi kerak: • 
harakatlanuvchi tarkibni mijozlarga taqsimlagan holda transport 
xizmatlarini operativ jadvalini tuzish;
• harakatlanuvchi tarkib va jihozlarga texnik xizmat ko‘rsatish va 
tа’mirlashning texnologik jarayonlarini operativ boshqarish;
• xom ashyo, materiallar, ehtiyot qismlar, butlovchi qismlar va 
boshqa turdagi moddiy resurslarni yetkazib berish hajmlarini 
rejalashtirishning barcha turlari;
• uy ichidagi omborlarni tashkil etish;
• moddiy resurslar iste’molini prognozlash, rejalashtirish va 
tartibga solish;
• ichki ombor tizimi darajalarida va harakatlanuvchi tarkibga 
texnologik xizmat ko‘rsatish va tа’mirlashning texnologik jarayonida 
moddiy resurslar zahiralarini nazorat qilish va boshqarish;
• moddiy resurslarni ishlab chiqarish ichidagi jismoniy taqsimlash;
• moddiy resurslarni boshqarish jarayonlarini axborot-texnik 
tа’minlash. Avtotransport korxonasining asosiy va yordamchi ishlab 
chiqarishini tashkil etishda logistika yondashuvi quyidagi asosiy 
qoidalarni o‘z ichiga olishi kerak:
• moddiy resurslarning ortiqcha zahiralarini rad etish;
• tashish jarayonini amalga oshirish va harakatlanuvchi tarkibning 
texnik tayyorgarligini tа’minlash uchun ortiqcha vaqtdan voz kechish;
• harakatlanuvchi tarkibning tuzilishi va sonini optimallashtirish;

---

782 
• texnik jihatdan mustahkam harakatlanuvchi tarkibning ishlamay 
qolish vaqtini maksimal darajada qisqartirish;
• yuk tashishning noratsional yo‘nalishlarini yo‘q qilish;
• yo‘lovchilarni tashish yo‘nalishlarini baholashda funksional-
maqsadli yondashuvni joriy etish;
• moddiy resurslarni yetkazib berish va saqlash xarajatlarini opti-
mallashtirish. Avtotransport korxonasining ishlab chiqarish ichidagi 
logistika tizimini shakllantirish quyidagi uslubiy tamoyillarga asosla-
nishi kerak.
1. Barqarorlik tamoyili tizimli yondashuvdan foydalanishni 
nazarda tutadi, bunda mikrologistik tizimning barcha elementlari 
umumiy maqsadga erishish uchun yagona muvofiqlashtirilgan 
mexanizm sifatida ishlashi kerak. Ushbu tamoyilni amalga oshirish 
uchun harakat tarkibini, marshrutni tanlashga tizimli nuqtai nazardan 
yondashish, moddiy va moliyaviy oqimlarning qiymatini aniqlash, 
transport vositalarining texnik holatini va korxona faoliyati va 
rivojlanishining asosiy parametrlarini bashorat qilish kerak. .
2. Samaradorlik printsipi butun tа’minot zanjiri bo‘ylab moddiy, 
moliyaviy va axborot oqimlarini boshqarish uchun jami xarajatlarni 
hisobga olish va minimallashtirishni anglatadi.
3. Ishonchlilik printsipi transport xizmatlarini ko‘rsatish uchun 
texnik vositalarning ishonchliligi, chidamliligi va ortiqchaligini tа’min-
lash, shuningdek, ishlab chiqarishning zamonaviy texnik vositalaridan 
keng foydalanishni tа’minlaydigan butun ishlab chiqarish ichidagi 
logistika zanjirini boshqarish tizimini anglatadi. Xarakat va harakatni 
boshqarish, qabul qilishning yuqori tezligi va axborotni qayta ishlash sifati.
4. Yaxlitlik printsipi nazorat harakatlarining mikrologistik 
tizimning barcha tarkibiy qismlariga etkazilishini tа’minlaydi, ular 
odatda turli xil sifat elementlariga ega, lekin butun tizimning yakuniy 
natijalariga yo‘naltirilganligi bo‘yicha mos va yaxlitdir. Avtotransport 
korxonasining mikrologistika tizimini boshqarish korxona ichidagi 
etkazib berish, ishlab chiqarish (texnik va ekspluatatsiya xizmatlari) va 
savdo aloqalarining rejalari va harakatlarini doimiy ravishda 
muvofiqlashtirish va o‘zaro moslashtirish imkoniyatini tа’minlashi 
kerak.
5. Moslashuvchanlik tamoyili mikrologistik tizimda korxonaning 
tashqi va ichki muhiti holatining tendentsiyalarini bashorat qilish va 

---

783 
tegishli, adekvat nazorat harakatlarini ishlab chiqish imkonini beradigan 
mexanizmlarning mavjudligini anglatadi.
6. Yaroqlilik printsipi logistika tizimida oqimlarni boshqarishning 
barcha bosqichlarida hisoblangan boshlanishni kuchaytirishni anglatadi - 
tahlildan rejalashtirishgacha, oqim traektoriyasining barcha parametrlari 
70 bo‘yicha bashoratli hisob-kitoblarni amalga oshirish; malakali 
kadrlar uchun korxona logistika tizimining muhim resursi maqomini tan 
olish. Transportning ekspluatatsion ishonchliligi katta ahamiyatga ega 
va ko‘p jihatdan moddiy resurslar, xususan, ehtiyot qismlar va 
yig‘ilishlar mavjudligi bilan belgilanadi. Avtomobil kompaniyasining 
moddiy resurslarini boshqarishga an'anaviy yondashuv bilan ehtiyot 
qismlar bilan tа’minlash sifatini yaxshilash muammosini hal qilish ularni 
ishlab chiqarish tezligi va hajmini oshirishga qisqartirildi. Biroq, 
amaliyot bu yondashuvning nomuvofiqligini ko‘rsatdi. Hozirgi vaqtda 
avtokorxonalarda rejalashtirish, ehtiyot qismlar va yig‘malarga bo‘lgan 
ehtiyojni prognozlash, shuningdek, ishlab chiqarish zahiralarini aniqlash 
funktsiyalari ko‘pincha to‘liq amalga oshirilmaydi va bozor iqtisodiyoti 
talablariga javob bermaydi. Buning sababi: 
har qanday davr uchun 
moddiy resurslarga bo‘lgan ehtiyojning prognozlari mavjud emas;
ehtiyot qismlar va agregatlar sarfiga turli omillarning tа’siri tahlili 
o‘tkazilmagan; Ehtiyot qismlarga bo‘lgan ehtiyojning rejalashtirilgan 
qiymatini aniqlashda transport vositasining "yoshi" va uning ishlash 
intensivligi hisobga olinmaydi. Korxonaning ehtiyot qismlarga bo‘lgan 
ehtiyojini 
aniqlashning 
an'anaviy 
usullari 
bilan 
hisoblashda 
avtomobilning yillik yurishining o‘rtacha qiymatini hisobga olgan holda 
aniqlangan ularni iste’mol qilish stavkalari qo‘llaniladi. Shu tarzda 
topilgan ehtiyot qismlarga bo‘lgan ehtiyoj avtomobil kompaniyasining 
ishlab chiqarish dasturi bilan bog‘liq emas. Bu korxona rahbariyatining 
sezilarli kamchilikka ega ekanligiga olib keladi, chunki tizim ishlamay 
qolganda ob'ektga tа’sir qiladi (avtomobil kompaniyasining omborida 
zarur ehtiyot qismlar yo‘q, avtomobillar tа’mirlash uchun bo‘sh 
qolmoqda). Bunday boshqaruv samarasiz, chunki u faqat mavjud 
ekstremal vaziyatni tuzatadi. Avtotransport kompaniyasini boshqarishga 
logistik yondashuvni joriy etish zarurati an'anaviy yondashuvning 
hozirgi vaqtda o‘zini oqlamaganligi bilan izohlanadi. Shunday qilib, 
transport xizmatlarini ishlab chiqarish va tegishli moddiy tа’minotni 
baholash uchun alohida, tarqoq usullar qo‘llaniladi; transport mahsuloti 
tannarxidagi umumiy moddiy xarajatlarni aniqlash uchun turli, bir-biriga 

---

784 
bog‘liq bo‘lmagan usullar qo‘llaniladi; etkazib berish, ishlab chiqarish 
va sotish ko‘rsatkichlarini baholash uchun asosan deterministik usullar 
va modellar qo‘llaniladi; texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlarni baholash 
faqat kamida 50 birlik harakatlanuvchi tarkibga ega bo‘lgan yirik va 
o‘rta korxonalar uchun amalga oshiriladi. Logistikani amalga oshirishni 
uslubiy tа’minlash Bozor iqtisodiyoti sharoitida avtomobil transporti 
korxonasining samaradorligi va ishonchliligini baholash, qattiq 
raqobatni olish mumkin. Izolyatsiya qilingan, mahalliy usullar bilan 
emas, balki logistikaning asosiy tamoyillarini hisobga olgan holda 
usullar va modellar majmuasi yordamida. Raqobat sharoitida transport 
xizmatlari narxini pasaytirishga keng ko‘lamli chora-tadbirlar bilan 
emas, balki xizmatlar ishlab chiqarishni logistika tashkil etish orqali 
erishiladi. Logistika moddiy tа’minot, ishlab chiqarish va sotishni 
raqobatbardosh 
mahsulotlarni 
chiqarishni 
tа’minlash 
uchun 
mo‘ljallangan yagona kompleks sifatida ko‘rib chiqadi "O‘z vaqtida" 
tamoyilini hisobga olgan holda transport xizmatlari ko‘rsatishni 
baholash usullari Avtotransport vositalariga texnik xizmat ko‘rsatish va 
tа’mirlash avtomobil transportining ishonchliligini baholash modellari 
Transport xizmatlarini ishlab chiqarishni prognozlash va rejalashtirish 
usullari Transport xizmatlarini ishlab chiqarishni baholash usullari 
Transport bozorida narxlarni bashorat qilish usullari sport xizmatlari 
Transport xizmatlari narxini shakllantirishning uslubiy asoslari
Transport kompaniyasiga kelsak, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab 
chiqarish uchun harakatlanuvchi tarkibga texnik xizmat ko‘rsatish va 
tа’mirlashni tashkil etish va bajarish hamda transport xizmatlarini 
amalga oshirishni yagona kompleksda ko‘rib chiqish zarur. Texnik 
jihatdan mustahkam avtomobil transportining samaradorligi asosan 
avtomobil transportini tashkil etish va boshqarish darajasiga bog‘liq.
Avtomobil transportini boshqarish, birinchi navbatda, tovarlarni etkazib 
beruvchilardan iste’molchilarga etkazib berishning ishonchli rejalarini 
tuzish va amalga oshirishga qaratilgan. O‘z vaqtida etkazib berish 
rejalari tashish jarayoni va uning tarkibiy qismlarini miqdoriy 
baholashni talab qiladi. Bunday holda, nafaqat etkazib berish variantini 
iqtisodiy jihatdan asoslangan tanlash, balki tashish jarayonini tashkil 
qilish uchun mas'ul bo‘lgan barcha xizmatlarning ishtiroki darajasini 
baholash mumkin bo‘ladi. Zamonaviy axborot texnologiyalari va 
modellashtirish asosida transport vositalariga texnik xizmat ko‘rsatish va 
tа’mirlashning 
tashkiliy 
shakllari 
va 
boshqaruv 
tizimlarini 

---

785 
takomillashtirish xarajatlarni sezilarli darajada kamaytirish imkonini 
beradi. Avtotransport korxonasining harakat tarkibiga texnik xizmat 
ko‘rsatish va tа’mirlashni boshqarish strategiyalarini uslubiy tа’minlash 
[2] da batafsil keltirilgan. Avtomobil transporti faoliyatining 
samaradorligi va ishonchliligi ko‘p jihatdan uning moddiy resurslari 
bilan tа’minlanishiga bog‘liq. Avtotransport korxonasi tomonidan 
transport xizmatlarini ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilinadigan 
moddiy resurslar tarkibiga quyidagilar kiradi: yoqilg‘i, moylash 
materiallari, ehtiyot qismlar va materiallar, agregatlar, shinalar va 
boshqa moddiy resurslar. Bunday moddiy resurslarni iste’mol qilish 
amalda funktsional jihatdan avtomobilning umumiy yurishiga bog‘liq.
O‘z navbatida, birliklar va ehtiyot qismlarning chidamliligi 
avtomobilning ishonchliligini va uning umumiy yurish qiymatini 
belgilaydi. Shuning uchun ehtiyot qismlarga bo‘lgan ehtiyojni baholash 
usullari va modellari, birliklari va transport vositalarining ishonchliligini 
baholash usullari o‘zaro bog‘liq bo‘lishi kerak. [3] da avtomobilning 
ishonchliligini baholash usullarini va ehtiyot qismlar va yig‘ilishlarga 
bo‘lgan ehtiyojni bashorat qilish usullarini birlashtirishga imkon 
beradigan uslubiy yondashuv ko‘rib chiqiladi. Transport korxonalarini 
asosiy moddiy resurslar turlari bilan moddiy-texnik tа’minlashning 
hududiy tizimini yaratish zarur.