17 -MA’RUZA
Ipak mato assortimentlari va ularni qaynatish
Reja:
1.
Tabiiy ipk assortimentlari.
2.
Tabiiy ipakni bo„yash va gul bosishga tayyorlash.
Tabiiy ipak assortimentlari.
Tabiiy ipak matolari quyidagi guruhlarga
ajratiladi:
- tabiiy ipakli matolar (tabiiy ipak bobinasi va buramali tabiiy ipakdan, xom
ipakdan)
- tabiiy ipakni boshqa tolalar bilan aralashmasidan tayyorlangan mato (asosi-
tabiiy ipakdan yoki tabiiy ipakni boshqa tola bilan aralashmasi, tanda boshqa
tolalardan)
195
Tabiiy ipak assortimentlari: krepli, silliq, jakkard, tukli, maxsus maqsadlar
uchun, texnik maqsadlar uchun, donabay maxsulotlar.
Bu ko„rsatilaganlardan tashqari Respublikamizda milliy tabiiy ipakli va
aralash xolatdagi abr (lug‟aviy ma‟nosi“bulutni bog‟ladim”, bog‟langan asos iplar
to‟plami) matolari xamda iplar ishlab chiqariladi. Abr matosi - “Xon-atlas”ni
o„ziga xosligi - bu ularni qaynatish jarayonini motok (kalava) ko„rinishda, bo„yash
jarayonini esa libit (asos iplar to‟plami, assortiment guliga mos holda) ko„rinishida
olib borilishidadir. Krep matolarni qaynatish qattiq sharoitda va bo„sh xolatda uzoq
vaqt davom etadi, va bu krep effektini beradi. Tabiiy ipakli matolarni pardozlash
kimyoviy texnologiyasida birinchi operatsiya bu matoni qaynatish, ya‟ni uni
seritsindan ozod qilishdir.
Xom ipak, yigirilgan ipak va ulardan tayyorlangan mato yumshoq va
yaltiroq tusli bo„lmaydi. Bu tolaning yuzasida seritsinni borligi bilan bog„liqdir.
Mato to„qish jarayonida ipak asos iplar odatda oxorlanmaydi. Lekin xom ipak
yigirishdan oldin tarkibida o„simlik (paxta, olivka yog„lari), jonivor (ilik yog„i) va
mineral (vazelin, vazelin yog„i) yog„lar bo„lgan eritmada ivitiladi. Yigirish
jarayonida turli-tuman iplardan foydalaniladi, ularni ajratish uchun tolalar kislotali
bo„yovchi moddalar bilan och ranglarga bo„yaladi. Ko„rsatib o„tilgan barcha
moddalar mato tarkibidan pardozlashga tayyorlash jarayonlarida chiqarib
yuboriladi.
Pardozlash korxonasiga keltirilgan mato bo„laklari nazoratdan (eni, uzunligi,
yuzasidagi ko„rinadigan nuqsonlar, yuza zichligi) o„tkazilib, tegishli pardozlash
jarayonlaridan o„tishiga qarab partiyalar hosil qilinadi. Alohida partilar xar birining
uzunligi 80-85 metrdan bo„lgan 8-10 ta bo„lakdan tashkil topadi. Uning miqdori
ishlov beriladigan jihoz hajmiga mos ravishda tashkil etiladi. Tarkibi ipak bobina
ipidan tayyorlangan matolar, shuningdek boshqa tolalar bilan aralashmasili
(bobina) yarimipak matolar ikki yoki bir taraflama tuk kuydirish jarayonidan
o„tkaziladi.
196
Tabiiy ipakni bo‘yash va gul bosishga tayyorlash
. Tabiiy ipakli maxsulotlarni
bo„yash va gul bosishga tayyorlashdan asosiy maqsad undan elim (seritsin), tabiiy
va burama berish jarayonida suritilgan yog„larni, mumsimon moddalar, pigmentlar
va meneral moddalarni chiqarishdan iboratdir. Bu jarayon qaynatish yoki
elimsizlantirish deyiladi
va u suvli muhitda olib boriladi. Ishlatiladigan suvning
qattiqligiga alohida e‟tibor qaratiladi. Qattiq yumshatilmagan suvda - kimyoviy
moddalar (tabiiy ipakni pardozlashga tayyorlash eritmasidagi) ning ko„pgina qismi
reaksiya zonasidan chiqadi, seritsinni toladan chiqishi qiyinlashadi (kimyoviy
moddalarni etishmaganligi, hamda uning makromolekulasida «choklanish»
vujudga kelganligi sababli). Suvning qattiqlik tuzlari bilan hosil bo„lgan
erimaydigan sovun va bo„yovchi modda mato yuzasiga cho„kadi va bir qator
nuqsonlar hosil qiladi. Ipak yigirish va to„quvchilikdan pardozlash korxonasiga
kelayotgan xom to„qimachilik ipi va matosidagi sersin turli miqdorda bo„ladi,
ya‟ni 22% dan 33% gacha. Qaynatilgan tabiiy ipakni to„qimachilik texnologik
xossalari ularda qolgan sersin miqdoriga bog„liqligi aniqlangan. Tabiiy ipakdagi
sersin miqdori 4-6% bo„lganda, quydagilarga erishiladi: ip chuvishda minimum
uzilish, ishqalanishga maksimum chidamliylik va sindirishga bo„lgan chidamliylik.
Agar tabiiy ipakdan sersin to„liq chiqarib yuborilsa, tabiiy ipakdagi fibroin
sterjenlari fibirillanadi (tolaga ajraladi) va bu qayta ishlash jarayonini
yomonlashtiradi. SHunday qilib, tabiiy ipakni shunday sharoitda qaynatish kerak-
ki, bunda ipning fizik-mexanikaviy xossasi maksisum saqlanib qolinishiga, qoldiq
sersin miqdorining optimal bo„lishiga va tolaning sarbsion xossasini
yaxshilanishiga
erishish
lozim.
Qaynatish
jarayoning
samaradorligi
elimsizlantiruvchi agentning tabiati va konsentratsiyasiga, harorat va pH-muhitga
bog„liq. Seritsin pH 4-7bo„lgan muhitda toladan eritmaga deyarli o„tmaydi. Tabiiy
ipak mhsulotlarini pardozlash eritmalarini tayyorlashda shuni xam inobatga olish
kerakki pH 4,2 bo„lgan muhit fibroinning izoelektrik nuqtasi hisoblanadi.
Seritsinni tabiiy ipakdan chiqarilishini eng yaxshi sharoiti deb harorat qaynash
haroratiga yaqin bo„lganda va pH-10,5 dagi muxit qabul qilingan. Ko„pincha
quyidagi elimsizlantiruvchi moddalar qo„llaniladi:
197
1.
Oleinsovuni-7,5-15 + g/lsoda
2.
Ishqoriy bufer aralashmalar-Na
2
CO
3
(10g/l)+NaHSO
3
(4ml/l 38%-li)
3. Soda- Na
2
CO
3
-5-10 g/l
4. Sintetik SAM lar-2-3 g/l + soda 1-3,5 g/l
5. Fermentlar-2-6 g/l
Tabiiy ipakni pardozlashga tayyorlashdan asosiy maqsad uni tarkibidagi
elimsimon modda - seritsindan tozalashdir. Tabiiy ipakni elimsizlantirish seritsinni
suvda, ishqorda va kislotalarda erishiga asoslangan. Odatda elimsizlantirish
qaynash haroratiga yaqin bo„lgan haroratda olib boriladi, shuning uchun bu jarayon
qaynatish deb xam yuritiladi.
Qaynatish pH=9,5-10,5 muxitda olib boriladi. Qaynatish jarayoni ikki
bosqichga bo„linadi:
1.
Qaynatish 1 soat 92
0
C haroratda 40% li sovun (14 g/l) va soda (0,5 g/l)
eritmasida olib boriladi. Bu jarayonda tabiiy ipakni seritsindan ozod bo„lishi
bilan bir qatorda mato yuzasiga qaynatish eritmasidagi turli iflosliklar ham
sorblanadi.
2.
Qayta qaynatish. Bu jarayon 7-8 g/l sovun va 0,4 g/l soda tutgan yangi
qaynatish eritmasida 20-30 minut davomida olib boriladi. £ayta qaynatilgan
tabiiy ipak oldin ammiak eritmasida, so„ng suv bilan yuviladi.
3.
Qaynatilgan tabiiy ipakni oqligini oshirish uchun H
2
O
2
eritmasida quyidagi
tarkib bilan oqartiriladi: H
2
O
2
- 20 - 25 g/l,
- 2 - 4 soat, T - 70 - 75
0
C, pH=8 - 8,4.
Oqartirilgan yoki bo„yalgan mato 30%-li sirka kislotasining 2-5 g/l li
eritmasida 15-30 minut davomida tiriltiriladi (harorat - 25-35
0
C).
Ko„rsatilgan usulda tabiiy ipakni qaynatish uchun ko„p miqdorda sovun
sarflanadi, bu iqtisodiy jixatdan o„zini oqlamasligi bilan bir qatorda
qaynatishjarayonining unumdorligini pasaytiradi. Shuning uchun tabiiy ipakni
qaynatishning yangi usullarini yaratish ustida ko„plab ishlar qilingan.
1. Ishqorlarning bufer eritmalarida qaynatish. Tabiiy ipakni qaynatish 15-30
min 90-93
0
C haroratda 36 % li natriy bisulfit (4 g/l), soda (8 g/l), 40 % li natriy
metilsulfat, SAM (2 g/l) eritmasida olib boriladi.
198
2. Soda eritmasida qaynatish. Tabiiy ipak texnik sodaning 3-3,5 g/l li
eritmasida 90-95
0
C haroratda 20-30 min davomida qaynatiladi, so„ng sovunning 3-
5 g/l li eritmasida yoki boshqa SAM ning eritmasida yana qaynatiladi.
3. Fermentlar yordamida tabiiy ipakni bo„yash va gul bosishga tayyorlash. 1
soat davomida 70
0
C haroratda tabiiy ipakga quyidagi tarkibli eritmada ishlov
beriladi: 0,8 g/l papain (o„simlik asosidagi ferment), 0,8 g/l natriy giposulfit, 0,4
g/l natriy fosfat. So„ng 5 g/l sovunli eritmada (70-75
0
C) 30-60 min davomida tabiiy
ipakga ishlov beriladi va suv bilan yuviladi.
Xozirga kunda sovunli sodali usuldanelimsizlantirish jarayonida keng
foydalaniladi. Jarayon quyidagicha olib boriladi:
23-jadval
Tabiiy ipakli va boshqa tolalar bilan aralashmali matolarni qaynatish texnologik
rejimi:
Jarayonlar
Harorat,
0
C
Davomiylik,
min
Vanna tarkibi, g/dm
3
Qaynatish
94-97
60-90
Sovun (40%) -15/7,5
Soda -3/1,5
Qayta qaynatish
94-97
30
Sovun (40%)-7,5
Soda-1,0
Yuvish
60-70
20
Natriy gidrosulfit-0,5
NH
2
OH(25%)-2 ml/l
Oqartirish
75-80
20
H
2
O
2
(30%)-2 ml/l
Silikat Na-1,5
Yuvish
60-70
40
Kalgon-1
Tiriltirish
(etiltirish)
20-30
15
CH
3
COOH (30%)-5 ml/l
Sovun yuvish emulgirlash va dispergirlash vazifalarini bajaradi, bufer eritma
hosil qiladi (pH-10,2-10,5 da). Ipakni qaynatish chog„ida 1,0-1,5% sovun tabiiy
ipakka yutiladi, natijada tabiiy ipak yumshoq, ko„rkam va nozik bo„lib qoladi.
Lekin sovun suv qattiqligiga juda sezgir, bu matoda turli nuqsonlar (sovunli
199
dog„lar, oq izlar, yog„li dog„lar) hosil qiladi. Ishqoriy bufer eritmalar va soda
yuzaviy faollikka ega emas, shuning uchun tabiiy ipak bu eritmalarda
qaynatilganda, ya‟ni 20-30 min davomida to„liq elimsizlanganda mumsimon, yog„
va tabiiy bo„yovchi moddalardan to„liq tozalanmaydi.
«Kimyoviy texnologiya» kafedrasida tabiiy ipakni qaynatishda SAM va
fermentlarni qo„llash ustida izchil izlanishlar olib borilgan. Sintetik SAM yuqori
darajada emulgirlash va yuvish xossasiga ega va sovunlarga nisbatan suvning
qattiqlik tuzlariga bir qadar chidamli. Tekshirishlar natijasida anionaktiv va
kationaktiv SAM lardan tabiiy ipakni qaynatish uchun stearoks-6 eng maqbuli
hisoblanadi. qaynatishda stearoks-6 dan foydalanish tabiiy ipakni fizik-mexanik
xossalarini yaxshi saqlanishini va ip chuvish xamda boshqa mexanik jarayonlarni
olib borishda iplarni uzilishini minimumgacha kamaytirishni ta‟minlaydi.
SAM larning kimyoviy tabiati seritsinni toladan ajralib chiqishi, ip yuzasida
SAM ni chegara qavatidagi strukturasi, o„zidagi molekula va ionlar jamligi
xususiyatini ta‟minlaydi. Sersinni chiqib ketgan joylarida SAM ni hosil
bo„layotgan yuzaviy qatlami, fibronni gidrolitik parchalanishdan saqlaydi va
sersinni kerakli miqdorda saqlanib qolishiga olib keladi.
Sintetik PAV eritmalarida sersinni toladan chiqishi jarayonni boshlang„ich
bosqichida tezlik bilan boradi (10-15 min ichida), bu jarayon tolada sersin to 6-8%
miqdorda qolgunicha davom etadi. Seritsinni shu qolgan miqdorini toladan chiqish
tezligi kamayadi. Toladagi seritsin miqdori 4-6% bo„lganda, u eng maqbul
hisoblanadi.
SAM ni tolaga o„ziga xos sorblanishi, shuningdek tabiiy ipakni hajm va
yuzaviy xossalarini o„zgarishi keyingi bo„yash jarayon tezligiga va rang sifatiga
ta‟sir etadi.
Qaynatishning fermentli, ya‟ni protosubtillin G3X bilan qaynatish usulini
qo„llash orqali tabiiy ipakni fizik-mexanik xossasini saqlanishiga va sorbsion
harakteristikasini oshirishga erishishi mumkin. Bu preparat bilan elimsizlantirish
yumshoq sharoitda olib boriladi: harorat 55
0
C, pH=7, modul=20:1, davomiylik 3
soat.
200
SAM eritmalari va protosubtillin G3X larda qaynatilgan tabiiy ipakning
ba‟zi xossalarini tekshirishshuni ko„rsatdiki, bunda ferment bilan qaynatilgan
tabiiy ipak sifatiy ko„rsatkichlar bo„yicha, an‟anaviy sovunli sodali usulda
qaynatilgan tabiiy ipakdan farq qiladi. Abr matolarni asos va arqoq iplari
motok(kalava) ko„rinishda quyidagicha qaynatiladi:
Jarayon
Kimyoviy
moddalar
Kons.siya,
g/l
Tartib
T,
0
C
Davomiylik,
min
100 ta matokni
solish
Yumshatilgan suv
-
25
10
Qaynatish
Steoroks-6
Kalsiysizlantirilgan
soda
2,0
1,0
96-98
15
Yuvish
Yumshatilgan suv
-
Suvsizlantirish
65
10
Tiriltirish
CH
3
COOH
6 mm/l
25
10
Quritish
-
-
25
20
Xon-atlas matosi tanda ipini bir bosqichli usulda qaynatish
Jarayon
Kimyoviy
moddalar
Konsentra-
siya, g/l
Tartib
T,
0
C
Davomiy-
lik, min
Qaynatish
Steoroks-6
Soda
Aktiv bo„yovchi
modda
Osh tuzi
2
0,9
1,5
5,0
96-98
18
Yuvish
Issiq suv
-
80
10
Suvsizlantirish
-
65
10
Tiriltirish
CH
3
COOH
6 mm/l
25
10
Quritish
-
-
25
20
201
Krepli matolarni MKP-1 jihozida Steoroks-6 eritmasida qaynatishning
texnologik ketma-ketligi taklif etilgan va amalda qo„llanilgan.
Krep matolarni qaynatish texnologik ketma-ketligi
Jarayonlar
Kimyoviy
moddalar
Konsen-
tratsiya,
g/l
Harorat,
0
C
Davomiy-
lik, min
Qaynatish
Na
2
CO
3
3,5
qaynatish
30
Qayta qaynatish
Steorks-6
Na
2
CO
3
1,6
0,5
qaynatish
90
Yuvish
Na
2
CO
3
Kalgon
0,2
0,5
70
25
Yuvish
Na
2
CO
3
NH
4
OH (25%)
0,2
0,5
40-50
20
Yuvish
Kalgon
CH
3
COOH (30%)
0,8
5 ml/l
20
15
Qaynatishdan
so„ng
qaynatish
sifati
aniqlanadi,
ya‟ni
seritsinni
chiqarilganligi tekshiriladi. Bunda fibroin va seritsinni ba‟zi bo„yovchi moddalar
ta‟siriga turlicha xarakterda bo„lganliklariga asoslanadi. Sifatiy aniqlash uchun
1:1 nisbatdagi porsion rubin HVHS va bevosita diazo to„q yashil 2J larni
umumiy konsentratsiyasi 1 g/l ga teng bo„lgan eritmasining 500:1 modulli
vannasida 50
0
S haroratda 5 min davomida ishlov beriladi. Yuvishdan so„ng
qaynatilgan tabiiy ipakni butunlay bo„yalmaganligini ko„rish mumkin. Sersinni
miqdoriy aniqlash uchun tabiiy ipakga 5 min davomida porsion rubin HVHS ni 1
g/l li eritmasida 50
0
C haroratda 500 modulda ishlov beriladi va yuviladi,
quritilgandan so„ng aniq tortilgan namuna va oq tabiiy ipak 50 ml H
2
SO
4
da
(d=1,84) eritiladi va optik zichligi o„lchanib, seritsin miqdori hisoblanadi.
Nazorat savollari:
1.
Tabiiy ipak matolari qanday guruhlarga ajatiladi?
2.
Yelimsizlantirish jarayoni haqida ma‟lumot bering.
202
3.
Tabiiy ipakni bo‟yash va gul bosishga tayyorlashda qanday jarayonlar
amalga oshiriladi?
4.
Seritsinni tabiiy ipakdan chiqarish qanday sharoitda olib boriladi?
5.
Qaynatish sifati qay tarzda aniqlanadi?
6.
Tabiiy ipakning qaynatishning qanday yangi usullarini bilasiz?
Do'stlaringiz bilan baham: |