Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

jgutiki,kombinirlangan jgutiklar, 
y
etilmagan va maydalangan urug„,tola va 
puxli
kojitsa
) bo„lib, ular tolani yigirish jarayonini qiyinlashtiradi. Ba‟zi nuqsonlar 
yigirish jarayonidan o„tib, kimyoviy jarayonlargacha yetib keladi. Bu esa o„z 
navbatida kimyoviy jarayondan oldin olib boriladigan qayta o„rash jarayoniga 
ta‟sir etadi, ya‟ni ipning uzilish sonini ko„paytiradi, nuqsonlarni matoga o„tishi esa, 
nuqsonli mato hosil bo„lishiga olib keladi. Yuqorida keltirilgan nuqsonlardan 
yetilmagan va maydalangan urug„, tola va puxli kojitsalar paxta tolasini dastlabki 
tozalash va yigirish jarayonlaridan o„tib, to mato to„qilguncha yetib keladi va ip 
yoki mato yuzasida qora dog„larni hosil qiladi. 
Qayta o„rash jarayonida ip massasini yo„qolish miqdori quyidagi formula 
orqali hisoblandi: 
U
m
=
100
*
100
4
3
2
1
















G
g
L
n
l
К
l
l
l
(1) 
Bu erda: 
l
1
- pachatkadagi ipni jihozga zapravkalash oldidan sarf
bo„ladigan ip miqdori, m – 1,5
l
2
- pachatkani almashtirishda iplarni ulash uchun bobinadan
echib olinadigan ip miqdori, m – 0,75
l
3
- uzilgan ipni ulash, ipni bo„sh joylari va sletlarniolib
tashlash maqsadida pochatka va bobinadan echib olinadigan
ip miqdori, m – 1,75 

---

165 
K- bitta pochatkaga to„g` ri keladigan ipni uzilish miqdori: 
L
r
К
6
10

Bu erda:
r – ipni 1 mln m. uzunligiga to„g‟ri keladigan uzilishlar
soni – 50-120 
L- pochatkadagi ipni uzunligi, m 
текс
T
G
L
6
10


l
4
- yigirish va burama berish jihozlarida pochatkaga ipni
yomon o„ralishi natijasida ishlanmay qolgan ipning
o„rtacha uzunligi, m – 10 
n- oxirigacha ishlanmagan pochatkalar soni, % - 10 
g- nazorat olib borilgan vaqtda hosil bo„lgan pux va chang
massasi, kg 
G-nazorat olib borilgan vaqtda qayta o„ralgan ip massasi, kg 
Iplar kimyoviy jarayondan oldin MM 150-2 jihozida teshikchali silindrga 
qayta o„raladi. So„ng silindrga o„ralgan ip silindr tashuvchiga joylashtiriladi va 
kimyoviy ishlov berish qozoniga joylashtiriladi. Kimyoviy ishlov berish qozonida 
ip qaynatiladi, oqartiriladi (ko„p xollarda qaynatish - oqartirish jarayonlari 
birgalikda olib boriladi) va rangli iplar talab qilinganda bo„yaladi.
Bobinani qaynatish - oqartirish uchun DILMENLER firmasining uzlukli 
ishlaydigan qozonlari (53-rasm), ishlov berilgan bobinalarni suvsizlantirish uchun 
sentrifuga, quritish jihozlari (55-rasm) ishlatiladi. Bobinani merseralsh jarayoni 
jgut yoki bobina xolatda olib boriladi. Bobinani jgut yoki bobina xolatda 
merserlash vallari gorizontal joylashtirilgan Germaniyaning «Tekstima» yoki 
vallari vertikal joylashtirilgan Italiyaning «Mekanotessile» jihozlarda ham olib 
boriladi (54-rasm).

---

166 
53-rasm. Bobinani pardozlashga tayyorlash (bo„yash) DMS 04 HTjihozi. 
54-rasm Bobinani merserlash jihozi. 
Ipni oqartirish 1:10 modulda 100
0
C haroratda 60-70 min davomida olib 
boriladi. Oqartirish eritmasi vodorod peroksid, SAM, ishqor va natriy silikat (yoki 
natriy metasilikat) dan tarkib topgan. Oqartirish jarayoni tugagach eritma 
qozondan to„kib yuboriladi keyin issiq va sovuq suv bilan yuviladi.
Kimyoviy ishlov berish jarayoni tugagach qozondan silindr tashuvchi 
chiqarib olinadi va silindrlar sentrifugada markazdan qochma kuch tasirida 
suvsizlantiriladi.

---

167 
So„ng silindrlar quritish uchun quritish shkafiga joylashtiriladi. Quritilgan 
iplar yana teshikchali silindrdan konuslarga qayta o„raladi va to„qish sexiga 
uzatiladi. «Dilmenler» firmaning jihozlarida kimyoviy ishlov berilgan bobinalarni 
suvsizlantirish, quritish jarayonlari bitta qurilmada amalga oshiriladi. 
55-rasm. Bobinalarni quritish 
KABINELLI jihozi 
56-rasm. 
Bobinani 
suvsizlantirish-
quritish DMS 14 HT jihozi 
Ishlab chiqarish sharoitida iplarni amaliy sarfi ko„p xollarda nazariy sarf 
miqdoridan ko„p bo„ladi. Ipning nazariy va amaliy sarf miqdorini o„zaro farq 
qilishiga sabab: ishchilarni ipni qayta o„rash jihozigajoylashtirish, uzilgan iplarni 
ulash, ip nuqsonlarini ajratish jarayonlarida ipni ko„p sarf qilishlari, oxirigacha 
ishlanmagan pochatkalar sonini normadan ko„p hosil bo„lishi, metall silindrlarni 
bo„yash apparatiga joylashtirish vaqtida silindrdagi bobinaning ko„p qismini 
kesilib ketishidir. 
Qayta o„ralgan iplarni oqartirish va bo„yash jarayonlari korxonada tasdiqlangan 
texnologiya bo„yicha olib borilishi talab qilinadi. Kimyoviy ishlov berish 
jarayonida xam ip massasi ma‟lum miqdorda yo„qoladi.
Ip maxsulotlariga kimyoviy ishlov berish jarayonida paxta tolasi tarkibidan 
tabiiy qo„shimcha moddalar eritmaga chiqib ketadi. Pishgan paxta tolasining 
o„rtacha tarkibi quyidagicha: %:
Sellyuloza
– 94,0 

---

168 
Mumsimon moddalar
– 0,6 
Organik kislotalar
– 0,8 
Pektin moddalar
– 0,9 
Azotli moddalar 
– 1,3 
Kul moddalar
– 1,2 
Qand
– 0,3 
O„rganilmagan qismi
– 0,9 
Oqartirish va bo„yash eritmalari tarkibidagi ishqor, sirt aktiv modda, silikat 
natriy va vodorod peroksid moddalari ta‟sirida tola tarkibidagi mumsimon 
moddalar emulgirlanib emulsiya holatida eritmaga o„tadi. Azot tutgan moddalar 
gidrolizlanadilar va gidroliz maxsulotlari suvda eruvchanligi tufayli yuvish 
jarayonida ip tarkibidan chiqib ketadilar. Tarkibida karboksil guruhi bo„lgan 
moddalar esa tuzga aylanib suvda eruvchan xolatga o„tadilar. Etilgan paxta 
tolasidan tayorlangan maxsulotlar kimyoviy ishlovlardan so„ng 5-6 % massasini 
yo„qotishi lozim. Lekin ishlab chiqarish sharoitda massaning yo„qolishi ipni naviga 
qarab ko„p bo„lishi mumkin. Bunga sabab iplar turli tip va navdagi paxta tolasidan 
tayyorlanganshidir. Ip tarkibida ko„p miqdorda lignin (chanoq, ko„sak, barg, poya 
va chigit bo„lakchalari) bo„lsa, u ishqoriy ishlov jarayonida toladan chiqib ketadi. 
Undan tashqari ipning ko„p qismini etilmagan paxta tashkil etsa, bu o„z-o„zidan 
massani ko„p miqdorda kamayishiga sabab bo„ladi. Etilmagan paxta tolasida 
sellyuloza 80% gacha kamayib ketishi mumkin. Ip turli nav va tipdagi xom 
ashyodan tayyorlanganligi sababli kimyoviy ishlovlardan so„ng ipning chiziqli 
zichligi (teksi) uzinligi bo„yicha har xil qiymatlarga ega bo„lishi mumkin. 
Bo„yalgan va oqartirilgan iplar mato to„qish fabrikasiga borishdan oldin 
yana qayta o„rash jarayonidan o„tadi (teshikli metall silindrlardan konuslarga 
o„raladi). Qayta o„rash jarayonida ip miqdorini yo„qolishi yuqoridagi formula 
orqali hisoblanadi. Odatda ipni qayta o„rashda nazariy 0,024-0,15 %, amalda esa 
1,3-3,0% ni tashkil etishi mumkin. 

---

169 
Agar ip sifatsiz xom ashyodan tayyorlangan bo„lsa, ipga ishqoriy ishlov berish 
jarayonida uning fizik-mexanik ko„rsatkichlarini pasayadi, chala yuvilgan iplarni 
quritish jarayonida uning tarkibidagi ishqor konsentratsiyasi ortadi va bu ham 
ipning fizik-mexanik ko„rsatkichlarini pasayishiga sabab bo„ladi, natijada ipni 
qayta o„rash jarayonida ipning yo„qolishi nazariy maiqdordan amaliyda ko„p 
bo„ladi. 
 
Qayta o„rash jarayonida ip massasini kamayish darajasini pasaytirish uchun 
quyidagilarga amal qilish tapvsiya etiladi: 
1.
Ipni etilgan paxta navlaridan tayyorlash. 
2.
Ipni bir-biriga yaqin bo„lgan xarakteristikadagi xom ashyolardan tayyorlash. 
3.
Turli tip va navdagi xom ashyodan tayyorlangan iplar uchun kimyoviy 
jarayonda ip massasini kamayish miqdorlarini normativlashtirish. 
4.
Yigirish va qayta o„rash sexidagi ishchilar kvalifikatsiyasini oshirish (ugarga 
chiqadigan ip normalarini saqlash, pachatka va silindrga ipni o„rashda texnologik 
normalarga rioya qilish). 
5.
Kimyoviy ishlov berish jarayonida yuvish jarayonini to„liq borishiga rioya 
qilish (ipni quritishdan oldin ishqoriy reaksiyaga tekshirish). 
6.
Kimyoviy jarayonlarda qo„llaniladigan teshikli metall silindrlarni plastmassali 
silindrlarga almashtirish. 
7.
Kimyoviy ishlov berishda silindrlarni sterjenlarga joylashtirishda ipni kesilib 
ketishiga yo„l qo„ymaslik.