Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

Yarim oqartirilgan taralgan pilik olish texnologiyasi
. Taralgan pilikni vodorod 
peroksidli ishqoriy qaynatish samarali usullardan hisoblanib, u oksidlab qaynatish 
usuli deb ataladi. Toladagi fermentlar vodorod peroksidni katalitik parchalashini 
oldini olish maqsadida oksidlash qaynatish jarayonidan oldin taralgan pilikga sulfat 
kislota eritmasi bilan ishlov beriladi. Quyida yarim oqartirilgan taralgan pilik olish 
texnologik tartibi keltirilgan: 
1.
Taralgan pilikga 10-25
0 
C haroratda 30 daqiqa davomida tarkibida 1,8-2,0 
g/l sulfat kislota va 0,2-0,3 g/l SAM bo„lgan eritma bilan ishlov berish. 

---

137 
2.
Sovuq suv bilan 5 daqiqadan uch marotaba yuvish va soda eritmasi bilan 
neytrallash. 
3.
Oksidlab qaynatish, (g/l):
Vodorod peroksid (30%-li)
2,9-3,0 
Natriy silikat (zichligi 1,44)
9,6-10,7 
Soda
4,0-4,5
Oldin eritma 5 daqiqa davomida qizitilmagan holda sirkulyasiya qilinadi, 
so„ngra 1 soat 30 daqiqa davomida eritma 98
0 
C haroratgacha har 15 daqiqada 
sirkulyatsiya qilib qizdiriladi. Shuharoratda 1 soat 30 daqiqadavomidahar 30 
daqiqadasirkulyatsiyaqilib, oksidlabqaynatishjarayoniolibboriladi.
4.
Bir marotaba 70-75 
0
C haroratli suvda va bir marta sovuq suvda yuviladi. 
5.
Sirka kislotasining 1,4-1,5 g/l li eritmasi bilan 10-20
0
C haroratda 30 
daqiqa davomida ishlov berish. 
6.
Ikki marotaba 10 daqiqadan sovuq suvda yuvish. 
Taralgan pilikni oqartirish sxemasi quyida keltirilgan: 
ishlov berish 
→ 
yuvish 
→ 
oqartirish 
→ yuvish → 
Kilotali eritmada 
3 marta 
vodorod peroksid
bilan 
issiq suv 
yuvish 
→ neytrallash → 
yuvish 
sovuq suv 
issiq va sovuq suv 
Matoni uzlukli usulda oqartirish. 
Yarim oqartirilgan bobinadan to„qilgan 
zig„ir toali matoni qaynatish-oqartirish jarayonini uzlukli usulda olib borish 
quyidagi tartib bo„yicha amalga oshiriladi: 
1.
Mato yuzasiga chiqib qolgan mayda tolachalarni kesish va tuk kuydirish 
jarayonlari olib boriladi. 
2.
Issiq suvda yoki qayta ishlatiladigan ishqor eritmasiga (40-50
0 
C) bo„ktirish. 
3.
Yuqoridagi bo„ktirilgan matoni 12 soat davomida saqlash, erkin jgut holida 
qaynoq suv bilan yuvish. 

---

138 
4.
O„yuvchi ishqor eritmasi (8 g/l) bilan 40-50
0 
C haroratda yuvish, qaynatish 
uchun qozonga taxlash. 
5.
Qozonda 100
0 
C haroratda 5 soat davomida tarkibida quyidagi moddalar (% 
mato massasiga nisbatan) bo„lgan eritmada qaynatish: o„yuvchi ishqor – 3,4; 
kalsiysizlantirilgan soda – 1,7; natriy silikat (zichligi 1,44) – 2,0; natriy 
bisulfit (zichligi 1,33) – 1,0; SAM – 0,4. Vanna moduli 4-5. Qaynatish 
jarayoni tugagach bir marotaba issiq suvda, ikki marotaba sovuq suvda 
yuviladi. 
6.
Ikkinchi ishqoriy qaynatish, jarayon davomiyligi 4 soat, vanna tarkibi, 
massaga nisbatan % da: o„yuvchi ishqor – 1,8; kalsiysizlantirilgan soda – 
1,0; natriy silikat (zichligi 1,44) – 1,0; natriy bisulfit (zichligi 1,33) – 1,0; 
SAM – 0,5.
7.
Sulfat kislotaning 2-2,5 g/l li konsentratsiyali eritmasi bilan ishlov berish, 
ikki marta yuvish. 
8.
Gipoxlorit eritmasiga xona haroratida 2 soat davomida shimdirish. 
9.
Gipoxlorit eritmasi bilan 10 modulda xona haroratida 2 soat davomida 
oqartirish, so„ngra yuvish. 
10.
Sulfat kislota eritmasi bilan ishlov berish va yuvish. 
11.
Tarkibida 0,6 % natriy silikat bo„lgan vodorod peroksidning ishqoriy 
eritmasi bilan ishlov berish. 
12.
Tarkibida (massaga nisbatan % da) vodorod peroksid – 2,1-2,2; natriy silikat 
– 4,0-4,5; kalsiysizlantirilgan soda – 1,9-2,0 bo„lgan eritmada 80-90
0 
C 
haroratda 2 soat davomida oqartirish. Sovuq suv bilan yuvish. 
13.
Sulfat kislota eritmasi (2,0-2,5) bilan 1 soat davomida ishlov berish. Ikki 
marotaba yuvish.
14.
Matoni jugut holida siqish va jgutni ochish. 

---

139 
Matoni uzlukli usulda oqartirish sxemasi quyida keltirilgan: 
tuk kuydirish 
→ 
shimdirish 
→ 
saqlash 
→ 
yuvish 
→ 
ishqoriy 
eritma 
issiq suvda 
sovuq suv 
qaynatish 
→ neytrallash → 
shimdirish 
→ 
oqartirish 
→ 
ishqoriy eritma 
gipoxlorit 
eritmasiga 
gipoxlorit 
bilan 
neytrallash 
→ 
yuvish 
→ 
shimdirish 
→ 
saqlash 
→ 
2 marta 
vodorod 
peroksid 
eritmali 
neytrallash 
→ 
siqish 
→ jgut ochish 
→ 
yakuniy 
pardozlashga 
ho„l xolda 
Zig‘ir tolali matoni uzluksiz usulda qaynatish-oqartirish
. Oq mato ishlab 
chiqarish uchun 55-60 % oqlik darajasigacha yarim oqartirilgan bobinadan mato 
to„qilib, u 78 % dan kam bo„lmagan oqlik darajasigacha oqartiriladi. Zig„ir tolali 
matolarni uzluksiz usulda oqartirishda LJO-1-L (29-rasm) tizimidan foydalaniladi. 
Tizimda matoni harakat tezligi 40-60-80 m/daq oraliqlarida bo„lishi mumkin. Bu 
tizimda mato jgut holida erkin hrakatlanadi. Tizimning uzunligi 98 m ga teng. 
Tizimda ip gazlamalarni LJO-2 tizimida qaynatish-oqartirish kabi mato turli 
kimyoviy moddalar eritmalariga shimdiriladi va kompensatorlarda ma‟lum vaqt 
saqlanadi. Kompensatorlarda eritma bo„lishi ham mumkin, bo„lmasligi ham 
mumkin. Tizimda matoga ishlov berish tartibi quyidagicha amalga oshiriladi: 
1. Xona haroratida mato gipoxlorit eritmasiga shimdiriladi (g/l): 
Aktiv xlor
2,0-2,5 
O„yuvchi ishqor 
0,2-0,3 
2. Eritmaga shimdirilgan matoni qizdirmasdan eritmasiz kompensatorda 1 soat 30 
daqiqa saqlash. 
3. Sovuq suv bilan yuvish. 

---

140 
4. Xona haroratida quyidagi eritmaga shimdirish (g/l): vodorod peroksid (30 %-li) 
– 2,0-2,5; natriy silikat (zichligi 1,44) – 10-12; kalsiysizlantirilgan soda – 2,5-3,0. 
5. Yuqoridagi tarkibdagi eritmali kompensatorga taxlash va 1,5 soat davomida 
qaynatish. 
6. Issiq suvda (50-60
0 
C) yuvish. 
7. Sovuq suvda yuvish. 
8. Xona haroratida mato gipoxlorit eritmasiga shimdiriladi (g/l): 
Aktiv xlor
2,0-2,5 
O„yuvchi ishqor 
0,15-0,2. 
9. Tarkibda aktiv xlor (0,8-0,9 g/l) va o„yuvchi ishqor (0,08-0,1) bo„lgan eritmali 
kompensatorga taxlash va 1,5 soat davomida saqlash. 
10. Sovuq suv bilan yuvish. 
11. Xona haroratida quyidagi eritmaga shimdirish (g/l): vodorod peroksid (30 %-li) 
– 2,0-2,5; natriy silikat (zichligi 1,44) – 10-12; kalsiysizlantirilgan soda – 2,0-2,5. 
12. Tarkibida vodorod peroksid 
(1,7-2,1), natriy silikat (10-12) 
va 
kalsiysizlantirilgan soda (2,0-2,5) bo„lgan eritmali kompensatorga taxlash va 1,5 
soat davomida qynatish (80-85
0 
C). 
13. Issiq suvda (50-60
0 
S) yuvish. 
14. Sovuq suvda yuvish. 
15. Xona haroratida 2-3 g/l li sulfat kislota eritmasiga shimdirish. 
16. Eritmaga shimdirilgan matoni qizdirmasdan eritmasiz kompensatorda saqlash. 
17. Sovuq suvda yuvish 
18. Kislota qoldiqlarini ketkazish uchun soda eritmasi bilan ishlov berish. 
19. Sovuq suvda yuvish. 
20. Matoni quritishga jo„natish. 

---

141 
Matoni uzluksiz usulda oqartirish sxemasi quyida keltirilgan: 
I-bo‘lim, oxorsizlantirish 
 
shimdirish 
→ 
saqlash 
→ 
yuvish 
→ 
ishqoriy eritma 
eritmasiz 
sovuq suv 
II-bo‘lim, oqartirish (vodorod peroksidli) 
 
 
shimdirish 
→ 
saqlash 
→ 
yuvish 
→ 
yuvish 
→ 
vodorod peroksid 
eritmali 
issiq suv 
sovuq suv 
III-bo‘lim, oqartirish (gipoxloritli) 
 
 
shimdirish 
→ 
saqlash 
→ 
yuvish 
→ 
gipoxloritli 
eritmali 
IV-bo‘lim, oqartirish (vodorod peroksidli) 
 
 
shimdirish 
→ 
saqlash 
→ 
yuvish 
→ 
yuvish 
→ 
vodorod peroksid 
eritmali 
issiq suv 
sovuq suv 
V-bo‘lim, kislotalash 
 
 
shimdirish 
→ 
saqlash 
→ 
yuvish 
→ 
neytrallash → 
sulfat kislota 
eritmasiz 
sovuq suv 
yuvish 
→ 
quritish 
sovuq suv 

---

142 
Nazorat savollari: 
1.
Zig‟ir tolali materiallarni pardozlashga tayyorlash jarayoni bosqichlari? 
2.
Zig‟ir tolali materiallarni pardozlash jarayonida kechadigan asosiy 
qiyinchiliklar? 
3.
Zig‟ir tolasini taralgan lenta ko‟rinishda oqartirish bobina oqartirishga 
nisbatan qanday afzalliklarga ega?