Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

11 -MA’RUZA 
Oqartirish texnologiyasi 
Reja: 
1.
Oqartirish jarayonining maqsadi, jarayonda qo„llaniladigan kimyoviy 
moddalar va ularning vazifalari.
2.
Natriy gipoxlorit, vodorod peroksid va natriy xlorit bilan oqartirish jarayoni, 
jarayonning kamchiliklari va afzalliklari. 
3.
Ip gazlamalarni oqartirish texnologiyasi. 
Oqartirish
jarayonining vazifasi bu - to„qimachilik materiallarini oqartirish, 
chiqindilar va bo„yovchi moddalarni matodan to„liq chiqarishdir.
Qaynatish 
jarayonidan chiqgan mato hali oppoq bo„lmaydi. Mato yo„ldosh moddalarni 
parchalanishida qo„ng„ir, kul rang va sarg„ish tusli bo„ladi. Ko„p hollarda 
oqartirilgan mato sarg„ish tusda bo„ladi, bunday matoga yakuniy pardoz berish 
jarayonida optik oqartiruvchilar bilan ishlov beriladi, bunda mato oppoq tusli 
bo„lib, ultrabinafsha nurlarni yutadigan bo„lib qoladi. Oqartirish uchun asosan 
vodorod peroksid va uning hosilalari, xlorli oqartiruvchilar (natriy xlorit, 
gipoxloritlar va boshqalar) qo„llaniladi.
Natriy gipoxlorit - NaClO 
Natriy xlorit - NaClO
2
Vodorod peroksid - H
2
O
2
 
Vodorod peroksid bilan oqartirish. 80 % dan ortiq to„qimachilik materiallari 
vodorod peroksid bilan oqartiriladi. Oqartirish jarayoni pH=11,2 bo„lgan muhitda 
olib boriladi. Vodorod peroksid ishqoriy muhitda vodorod va pergidroksil ionlariga 
dissosiyalanadi:

---

122 
N
2
O
2

N
+
+NO
2
- 
Pergidroksil ion material tarkibidagi tabiiy rangli chiqindilarni parchalovchi 
agent hisoblanadi. Ip gazlama va trikotaj vodorod peroksid bilan jgut yoki yoyiq 
holatda, uzluksiz yoki uzlukli usullarda oqartirilishi mumkin. Pergidroksil ionlarini 
HOO
-
hosil bo„lishi bilan vodorod peroksidning ishqoriy muhitdagi oqartirish 
xossasi yuqori bo„ldi. Asosiy reaksiya bilan birga qo„shimcha reaksiyalar ham 
ketadi: 
2H
2
O
2

O
2
+2H
2
O 
Reaksiya natijasida ajralib chiqayotgan molekulyar kislorod sellyulozani 
(tolani) oksidlovchi ta‟sirida parchalanishiga sabab bo„ladi. Eritma ishqoriyligi va 
katalizatorlar (og„ir metall ionlari Fe
3+
, Cu
2+
va boshqalar) ta‟sirida reaksiya 
tezlashadi. Matoni oqartirishda yaxshi natijalarga erishish uchun jarayonni shunday 
sharoitda olib borish kerakki, bunda sistemada aktiv vodorod peroksid miqdori 
ko„p bo„lishi lozim. Shuning uchun oqartirish vannasida 3-3,5 g/l ishqor va 
stabilizator bo„lishi kerak. Vodorod peroksidning eng effektiv stabilizatori natriy 
silikat va natriy metaslikatdir. Ularning stabilizatorlik xususiyati magniy tuzlari 
(0,3-0,5 g/l) muhitida yanada kuchayadi. 
Natriy silikat jihoz va matoda har xil cho„kma va dog„lar hosil qiladi. Bu 
dog„ va cho„kmalarni kimyoviy yo„l bilan yo„qotib bo„lmaydi. Silikat jihozga 
cho„kib, ko„p partiyadagi matoni nuqsonli bo„lishiga olib keladi. Matoda silikatli 
dog„larni bo„lishi ularni qattiq, sinuvchan, ishqalanishga chidamsiz, hamda 
oqartirilgan matoni qiyinchiliklar bilan bo„yalishiga sabab bo„ladi, chunki silikatli 
dog„lar bo„yalmaydi. Hozirda silikatli stablizatorlarni qisman yoki to„liq 
almashtirish muammosi turibdi. 
Vodorod peroksid birinchi marta 1818 yilda kashf etilgan. 1866 yildan 
oqartirish (tabiiy ipak)da qo„llanila boshlangan. Ip gazlamalarni oqartirishda 
vodorod peroksid 40-yillardan boshlab foydalanilgan. Ip gazlamalarni oqaritirishda 
eng maqbul sharoit deb harorat 75-90
0 
C, pH=10,5-11 bo„lgan holat hisoblanadi. 

---

123 
Ishlab chiqarishga 30-40 % H
2
O
2
tutgan texnik mahsulot pergidrol keladi. H
2
O
2
toza alyumin (99,5 %), zanglamagan po„lat va vinilplast yoki poliizobutilen 
qoplangan idishlarda saqlanadi.
Vodorod peroksidni keng qo„llanishiga sabab: 
1.
Jarayonni uzluksiz usulda olib borilishi. 
2.
Ish sharoitini yaxshiligi, ya‟ni ishlash chog„ida zaxarli gazlar ajralib 
chiqmaydi. 
3.
Barqaror oqlikka erishish (matoni eskirishga bo„lgan chidamliligini ortishi). 
4.
Har xil tolali materiallarni oqlashda qo„llash mumkin. 
5.
Oqartirilgandan so„nggi ishlovlarni qisqarishi (kislotalash va xlorsizlantirish 
jarayonlari olib borilmaydi). 
Kamchiligi: 
1.
Yuqori ishqoriy muhitda beqaror. 
2.
Stabilizator sifatida natriy silikatni qo„llanishi. 
Gipoxlorit bilan oqartirish.Natriy gipoxlorit bilan ip mahsulotlarni ishqoriy 
sharoitda (pH=8,5-10), 30
0 
C dan yuqori bo„lmagan haroratda oqartirish tavsiya 
etiladi. Aks holda gipoxlorit intensiv parchalanib sellyulozani destruksiyaga 
uchratishi 
mumkin. 
Natriy 
gipoxlorit 
ishqoriy 
sharoitda 
quyidagicha 
dissotsiyalanadi: 
NaClO

Na
+
+ClO
-
ClO
- 
- rangli chiqindilarni parchalovchi oksidlovchi ion hisoblanadi. NaOCl 
ni matoga sarg„ish - kul rang beruvchi moddalar bilan ta‟sirlashuvi natijasida 
sharoitga bog„liq ravishda turli reaksiyalar boradi: oksidlanish, birikish, xlorlanish. 
Jarayonni olib borish texnologiyasi buzilganda sellyuloza oksidlanishi va 
oksitsellyulozaga aylanishi mumkin. Gipoxlorit bilan oqartirish kuchsiz ishqoriy 
muhitda 
pH=8,5-10,0 
da 
olib 
boriladi. 
Ishqoriy 
gipoxloritli 
eritmani 
barqarorlashtirish uchun natriy silikatdan foydalaniladi. Bu gipoxloritni 
oqartiruvchilik xossasini kuchaytiradi va sellyulozani destruksiyasini oldini oladi. 
Gipoxlorit bilan oqartirishda jarayon HClO, Cl
2
, Cl
2
O ta‟sirida boradi. Gipoxlorit 

---

124 
bilan oqartirishda pH=7 bo„lgan muhit eng xavfli hisoblanadi, bu muhitda 
sellyuloza maksimum parchalanadi. Maqbul sharoit kislotali muhit hisoblanadi, 
lekin bunga umuman yo„l qo„yib bo„lmaydi. Chunki kislotali muhitda sehda 
antisanitar holat vujudga keladi, ya‟ni xlor ajralib chiqadi. Matoni oqartirish 
davomida gipoxloritni sellyuloza chiqindilari bilan reaksiyasi natijasida eritmaning 
ishqoriyligi kamayib boradi. Buning oldini olish maqsadida silikat natriydan 
foydalaniladi. 
Natriy xlorit bilan oqartirish. NaClO
2 
- oq gigroskop kukun, suvda yaxshi 
eriydi va stabil-barqaror eritma hosil qiladi. Uning organik moddalar bilan 
aralashmasi 
ozgina 
qizdirish 
natijasida 
oson 
alangalanadi. 
Sellyuloza 
chiqindilariga oksidlovchi va xlorlovchi sifatida ta‟sir qiladi. Uning faolligi muhit 
kislotaliligi ortishi bilan oshib boradi va eng maqbul sharoit pH=4-5 hisoblanib, 
oqartirish jarayoni shu muhitda 80
0 
C haroratda olib boriladi. Kislotali sharoitda 
natriy xlorit gidrolizlanib, xlor kislota hosil qiladi:
NaClO
2
+ H
2
O 

HClO
2
+NaOH 
Xlorit kislota parchalanib aktiv kislorod (oksidlovchi atom) hosil bo„ladi 
HClO
2

HCl+20 
Kuchli kislotali muhitda pH

2,5-3 natriy xlorit parchalanadi va xlor (II) 
oksid ajralib chiqadi: 
5HClO
2

4ClO
2
+HCl+2H
2
O 
Bu o„ta noxush holat hisoblanadi, chunki ClO
2
-zaharli va jihozni 
korroziyaga uchrashiga olib keladi. Shuning uchun natriy xlorit bilan oqartirish 
jarayonini shunday sharoitda olib borish kerakki, bunda xloritni oqartirish faolligi 
maksimum bo„lib, ClO
2
ni ajralishi minimum bo„lishi kerak. Bunga erishish 
mumkin, bular: etilformiat, etiloksalat, monoammoniyfosfat. Bu faollashtiruvchilar 
oqartirish eritmasida gidrolizlanib, eritmani doimo kislotaliligini oshirib turadi.
NaClO
2
ni afzalligi: 
1.
Universal, kimyoviy va tabiiy, ayniqsa zig„ir tolalar uchun qo„llash mumkin; 

---

125 
2.
Sellyulozaga yumshoq ta‟sir etadi (pH=2-3 dan kam bo„lmagan muhitda), 
deyarli sellyulozani destruksiyaga uchratmaydi; 
3.
U nafaqat oqsil, pektin va lignin tutgan chiqindilarni, balki mumsimon 
moddalarni ham parchalaydi. Shuning uchun tayyorlash texnologiyasidan 
qaynatish jarayonini chiqarib, faqat oqartirish jarayonini olib borish 
mumkin. 
Xloritlar bilan oqartirish qator afzalliklarga ega bo„lishi bilan birga hozirda 
undan jarayon davomida zaharli modda – xlor (II) oksid (CIO
2
) ajralib chiqqani 
tufayli ishlab chiqarishda qo„llanishi cheklangan. Natriy xlorit bilan oqartirishda 
jihoz konstruksiyalarini xlor (II) oksid ta‟sirida korroziyadan saqlash maqsadida 
ular titan yoki po„latning maxsus markalaridan tayyorlanishi talab qilinadi.