Toshkent to‘qimachilik va yengil sanoat instituti “Kimyoviy texnologiya” kafedrasi

Azot tutgan moddalar
- azot tutgan moddalar paxtaning birlamchi devori va 
tola kanalida protoplazmada bo„ladi. Ularning kimyoviy tarkibi aniq 
belgilanmagan. Azot tutgan moddalarning bir qismi 60
0 
S haroratdagi suv bilan 1 
soat davomida ishlov berilganda to„liq erib ketadi, boshqa qismi esa uzoq vaqt 
NaOH eritmasida qaynatilganda eriydi.
Mineral moddalar -
paxta tarkibida, Mg, Ca, K, Fe va boshqa metallar 
tuzlari bor. Ularning 95% -ini Ca va K tuzlari tashkil etadi.
Tabiiy bo‘yovchi moddalar
– paxta tolasi flavonoidlar guruhidagi moddalar 
hisobiga rangli bo„ladi. Paxta tolasi odatda oq rangda bo„lib, ba‟zan kulrang-yashil, 
qo„ng„ir va qaymoq rangida bo„ladi.
 
 
 
Auron
4-Fenilkumarin 
Izoflavon 
Flavon 

---

105 
Tolalima teriallarni bo„yash va gul bosishga tayyorlash – bu xom material 
tarkibini yo„ldosh moddalardan tozalash orqali ularga tez va ravon suyuqlikning 
shimish xossasini berish va mustahkamoqlikka erishishdir. Tabiiy tolalarda asosan 
tabiiy chiqindilar, kimyoviy tolalarda esa ularni shakllantirish va qayta ishlash 
jarayonida ishlov berishda ishlatiladigan moddalar bo„ladi. Tarkibida yo„ldosh 
moddalar bo„lgan xom tolali material suv shimmaydi va ularda ravshan, ravon, 
mustahkam hamda to„yingan ranglarni hosil qilib bo„lmaydi. Tolali materiallarni 
yuzasi va g„ovaklarini tozalashda turli kimyoviy moddalardan foydalaniladi. Bu 
kimyoviy moddalar tolalarning fizik-mexanik xossalariga ta‟sir etmasligi lozim.
To„qimachilik materiallarini bo„yash va gul bosishga 
tayyorlashdan maqsad 
- tola, bobina va matodan tabiiy chiqindi va sun‟iy yordamchi moddalarni 
chiqarish matoga bir tekis kapillyarlik va oqlik berishdir. 
Tayyorlashning asosiy jarayonlari: partiyalarga ajratish, tikish, tuk kesish, 
tuk kuydirish, tuk to„kish, oxorsizlantirish, qaynatish, oqartirish, en kengaytirish va 
paxmoqlash.Mato assortimenti, ishlov berish usuli va sharoitiga ko„ra jarayonlarni 
ketma-ketligi o„zgartirilishi, ba‟zilarini birgalikda olib borish yoki ulardan 
foydalanmaslik mumkin. 
Ko„pchilik sintetik tolalarni oqartirish talab qilinmasada, lekin paxta va 
sintetik tolalar aralashmasili matolar kerakli gigroskoplikka va chiqindilardan 
tozalanishga erishishlari maqsadida tayyorlash jarayonidan o„tkaziladi. Pardozlash 
korxonalariga to„quvchilik fabrikalaridan kelib tushayotgan xom mato nazoratdan 
o„tkaziladi ishlov berish sharoiti va artikuliga mos ravishda partiyalarga ajratiladi. 
Matoni partiyalarga ajratish ishlov berish texnologik jarayonini to„g„ri 
tanlashda, jihozni bir maromda ishlashida va mato sifatini nazorat qilishda muhim 
ahamiyatga ega. Partiyaga kiradigan matoni alohida bo„laklari tikuv mashinasida 
tikiladi. Chok mustahkam, to„g„ri va silliq bo„lishi talab etiladi. Partiyalarga 
ajratilgan matolar xom mato omboridan oqartirish bo„limiga o„tadi. Tolali 
materiallarini to„qimachilik korxonalaridagi harakati ketma-ketligi quyidagi sxema 
ko„rinishda keltirilgan: 

---

106 
Keltirilgan sxemadan barcha tolali materiallar har qanady ko„rinishda 
bo„lishidan qat‟iy nazar pardozlashga tayyorlash va yakuniy pardoz berish 
jarayonlaridan albatta o„tishi ko„rinib turibdi. Ip gazlamani bo„yash va gul 
bosishga tayyorlash ketma-ketligi quyida keltirilgan: 
 
tuk kesish 

 tuk kuydirish 

 oxordan tozalash 

 
qaynatish 

 oqartirish 

 merserlash. 
Tola
Bobina
Mato
Trikotaj
Pardozlashga tayyorlash
Bo’yash 
Gul bosish 
Yakuniy pardoz berish 
Noto’qima material

---

107 
Pardozlashga tayyorlash jarayonlarining vazifasi va mohiyati 15-jadvalda 
keltirilgan. 
15-jadval 
Pardozlashga tayyorlash jarayonlarining vazifasi va mohiyati 
Jarayonlar 
Jarayon vazifasi 
Jarayon mohiyati 
Tuk kuydirish 
Matoni yuzasiga chiqib qolgan 
mayda tolalardan tozalash 
Tolachalarni 
kuydirish 
Oxorsizlantirish 
Oxorni parchalash va uni toladan 
chiqarish.
Tolali materialni bo„kishi va 
dastlabki tozalash 
Ekstraksiya 
Bo„kish 
Qaynatish 
Tolali materialni yo„ldosh 
moddalardan tozalash. Tolalarni 
bo„kishi 
Ekstraksiya 
Oqartirish 
Tolali materialni tabiiy bo„yovchi 
moddalar va qoldiq chanoqlardan 
tozalash 
Oksidlash 
Merserlash 
Tolaning bir tekis bo„kishi, ichki 
yuzasini ortishi 
Bo„kish