Toshkent toqimachilik va engil sanoati instituti "falsafa" kafedrasi

Zardushtiylik ta`limoti. Zardushtiylik ta`limoti O’rtа Osiyoda ibtidoiy davrda mavjud bo’lgan tabiat kuchlarini ilohiylashtiruvchi e`tiqodlarga nisbatan progressiv, monoteistik ta`limotdir. U behuda qon to’kuvchi qurbonliklar, harbiy to’qnashuvlar, bosqinchilik urushlarini qoralab, o’troq, osoyishta hayot kechirishga, mehnatga, dehqonchilik, chorvachilik bilan shug’ullanishga da`vat etadi.

Moddiy hayotni yaxshilashga urinishni yovuzlikka qarshi kurash deb hisoblaydi. Zardushtiylik dinida qo’riq er ochib uni bog’u rog’ga aylantirgan odam ilohiyot rahmatiga uchraydi, aksincha, bog’lar, ekinzorlarni, sug’orish inshoоtlarini buzganlar katta gunohga qoladi. Zardusht o’z ta`limoti bilan insonlarga tinch-totuv yashashni, halol mehnat qilishni o’rgatmoqchi bo’ladi. U o’z ta`limotini insonlarning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri hal bo’lajak, har bir inson o’lgandan so’ng o’zining bu dunyodagi qilmishiga yarasha yoki abadiy rohat - jannatga, yoki yomon ishlari ko’p bo’lsa na xursandlik va na xafalik ko’rmaydigan arosat joy - misvongatuga tushadi, degan g’oyaga asoslantirgan.

Zardushtiylik ta`limotining asosi olam qarama-qarshiliklari kurashi asosiua qurilgan. Yaxshilik va yomonlik, yorug’lik va qorong’ulik, hayot va o’lim o’rtasida abadiy kurash davom etadi. Barcha yaxshiliklarni Axuramazda va barcha yomonliklarni Anxramaynyu yoki Axriman ifodalaydi.

Axuramazda insonlarga ezgu ishlarni bayon etib, ularga amal qilishni, yomon ishlarni bayon etib, ulardan saqlanishni buyuradi.

Zardushtiylikda imon uchta narsaga asoslanadi: fikrlar sofligi, so’zning sobitligi, amallarning insoniyligi, har bir Zardushtiy kuniga besh marta yuvinib, poklanib, quyoshga qarab uni olqishlab sig’inishi shart bo’lgan.

Zardushtiylik ibodatxonalarida doimiy ravishda olov yonib turadi. Ularda dunyodagi to’rt unsur - suv, olov, er va havo ulug’lanadi.

Zardushtiylik dafn marosimi o’ziga xos bo’lib, o’lganlar bir necha past, baland «sukut minoralari» - daxmalarga solinadi, u erda murdalarning go’shtlarini qushlar eb, suyaklarini tozalaydi. Go’shtdan tozalangan suyaklar minora o’rtasidagi kuduqqa sochib yuboriladi. Bunda «halol» bilan «harom»ning bir-biriga yaqinlashmasligiga erishiladi.

Zardushtiylik dini jahon miqyosida eng qadimgi dinlardan biri hisoblanib, eramizdan avvalgi VII-VI asrlar O’rta Osiyo, Ozarbayjon, Eron va Kichik Osiyo xalqlarining e`tiqod qiluvchi dinlari hisoblangan.

Eronshohlar davrida Eronda rasmiy davlat diniga aylangan. Biroq bu davrda uni ruhoniylar, zodagon hokimlar o’z manfaatlariga bo’ysundirganlar.

O’rta Osiyoni arablar islomlashtirgunlariga qadar, zardushtiylik mаhаlliy xalqlarning asosiy dinlari hisoblangan.

Hozirgi kunda zardushtiylikka e`tiqod qiluvchilar soni keskin kamayib ketgan. Ular Hindistonning Bombay, Gujarot shtatlarida (115.000ga yaqin) va Eronning ba`zi chekka viloyatlarida saqlanib qolganlar. Bombayda zardushtiylarning madaniy markazi Koma nomidagi institut faoliyat olib boradi.

Zardushtiylikning asosiy manbasi va muqaddas kitobi hisoblanadi. Avesto O’rta Osiyo, Eron, Ozarbayjon xalqlarining islomgacha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to’g’risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma`naviy madaniyatini o’rganishda muhim va yagona manbadir. Uning tarkibidagi materiallar qariyb 2 ming yil davomida vujudga kelib, avloddan-avlodga og’zaki ravishda ko’chib borgan.

Ахurаmаzdаninu rаsmiy tus оlishiuа qаdаr uninu Zаrdusht оrqаli vаhy qilinuаn ilоhiy хаbаrlаri Тurоn vа Erоn zаmini хаlqlаri оrаsidа аsrlаr dаvоmidа turli diniy mаrоsimlаr, duоlаr, mаdhlаr, surа vа оyatlаr sifаtidа yig’ilа bоshlаuаn. Bulаr Zаrdushtninu o’limidаn kеyin kitоb hоlidа jаmlаnuаn vа «Аvеstо» (o’rnаtiluаn, qаt`iy qilib bеluilаnuаn qоnun-qоidаlаr) dеb nоm оluаn.

Afsuski, bu eng qadimgi yozma adabiyot, axloq-odob qoidalarini o’zida mujassamlashtirgan asar bizgacha to’liq etib kelmagan. Avesto haqida buyuk olim Abu Rayhon Beruniy shunday yozadi: «Yilnoma kitoblarida bunday deyilgan: Podshoh Doro ibn Doro xazinasida (Abistoning) o’n ikki ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonаlarni vayron qilib ularda xizmat etuvchilarni o’ldirgan vaqtda uni kuydirib yubordi. Shuning uchun o’sha vaqtdan beri Abistoning beshdan uchi yo’qolib ketdi».

Avestoning Aleksandr Makedonskiy tomonidan Gretsiyaga olib ketilgani, zarur joylarini tarjima ettirib, qolganini kuydirtirib yuborganini, o’n ikki ming qoramol terisidagi tillo matn haqidagi (Tabariyda 12000 pergament) keyingi davrlarda yaratilgan Zardushtiylik adabiyotida («Bundahishin», «Shahrixon Eron», «Denkard» (IX asr), «Arda Viraf-namak» (IX asr), «Tansar xatlari» (VI аsr), «Muruj az-zahab», «Forsnoma» va boshqa ma`lumotlar bor. Bu asarlarda yunoniylar otashxonalarni vayron qilganlari, ibodatxonalar boyliklarini talon-taroj etganlari, din arboblarini o’ldirib, asir olib ketganliklari haqida yoziladi. Hozir bizgacha etib kelgan Avesto, Beruniyning yozishicha, aslining beshdan ikki qismi xolos. Avesto o’ttiz «nasх» edi, majusiylar qo’lida o’n ikki nasх chamasi qoldi».

¨zma manbalarga ko’ra haqiqatan ham Avesto mo’bidlar оrаsidа avloddan-avlodga, og’izdan-og’izga o’tib, asrlar osha yashirin saqlangan. Dastavval (1 yoki 2 asrlarda) Arshakiylar davrida Avesto qismlarini to’plash boshlangan. Keyincha Sosoniylar davrida, Ardasher Papakan (227-243) davrida yozib olingan. Ayniqsa, Shopur (243-273) davrida astrologiya, tabobat, riyoziyot va falsafaga oid qismlari yozib olinib, hamma qismlari tartibga keltirilgan, keyinchalik bu asosiy matn to’ldirib borilgan. Avestoning ana shu to’ldirilgan nusxasining ikki to’liq qo’lyozmasi Hindistonda saqlanadi: biri Bombayda zardushtiylarning madaniy markazi bo’lmish Koma nomidagi institutda; ikkinchisi Kalkuttadagi davlat kutubxonasida. Har ikkalasi parfyan yozuvida.

Bizning fikrimizcha, Janubiy Urаldagi o’tga sig’inuvchi xalqlarning dini hali maslak, nazariy jihatdan ishlab chiqilmagan bo’lsa kerak. Avestoning 13,17,149 yashtlarida airiya, tuiriya, sairima, saina, daxa qabilalari zardushtiylik dinini qabul qilishdi.

Natijada Avestoning eng qadimgi qismlari, yashtlar yuzaga keladi. Insoniyat tarixida birinchi bo’lib Zardusht insonlarning bu dunyodagi hayotiga yarasha narigi dunyodagi taqdiri hal bo’lajagi haqidagi ta`limotni yuzaga keltirdi.

Аvеstоninu sаqlаnib qоluаn to’rttа kitоbidаn birinchisininu nоmi «Vаdоvdоt» (dеvlаruа qаrshi qоnun) dеb аtаlаdi. U yiuirmа ikki bоb bo’lib, аsоsаn Zаrdusht bilаn Ахurаmаzdаninu sаvоl-jаvоblаri vа mulоqоtlаridаn ibоrаt. Ikkinchi kitоb «Ёsin» dеb аtаlаdi. Vа uninu mаzmunini аsоsаn Zаrdushtninu хаtlаri (nоmаlаri) yoki «Gаt»lаri tаshkil etаdi. U еtmish ikki «Hа», ya`ni bаshоrаtdаn ibоrаtdir. Birinchi bаshоrаtdа tаbiаt vа hаlоlliklаr hukmdоri, hаmmа nаrsаni bilаdiuаn vа hаmmа nаrsаuа qоdir Ахurаmаzdаninu vаhylаri hаqliuiuа imоn kеltirishuа dоir duоlаr mаvjuddir. Uchinchi kitоb «Vispоrаt» dеb nоmlаnuаn. U yiuirmа to’rt bоbdаn ibоrаt bo’lib, оlаmni bilishuа dоir pаnd-nаsihаtlаrdаn ibоrаtdir. Uni ibоdаt nаmоzlаri yig’indisi hаm dеyishаdi. Аyni pаytdа «Ёsin»uа qo’shimchа hisоblаnаdi. Тo’rtinchi kitоb «Bundахаsh» dеb аtаlib, u qаdimiy Erоn (pаhlаviy) tilidа yoziluаn. Undа хudоninu zоlim kuchlаruа qаrshi kurаshdа ulug’lоvchi o’ziuа хоs yiuirmа ikkitа qаdimiy qo’shiqlаr mаjmuаsi jоy оluаn.

Аvеstо hаqidа enu muhim mаnbа IX аsruа оid «Dеnkаrd» (din аmаllаri) аsаridir. Undа Аvеstоninu yiuirmа bir kitоbi to’lа tа`riflаb bеriluаn. Bu tа`riflаr: sаvоbli ishlаr yo’riqnоmаsi; diniy mаrоsimlаr vа rаsm rusmlаr qоidаsi; zаrdushtiylik tа`limоti аsоslаri; dunyoninu Ахurаmаzdа tоmоnidаn yarаtilishi; охirаt kuni vа undаui hisоb-kitоb; fаlаkiyot; ijtimоiy-huquqiy qоnun-qоidаlаr; Zаrdushtninu tug’ilishi vа bоlаliui; hаq yo’lini tutish; jаmiyat а`zоlаrininu hаq-huquqlаri; dеvlаr, jinlаr kаbi yovuz kuchlаruа qаrshi o’qilаdiuаn duоlаr, аmаllаr vа bоshqаlаrdаn ibоrаtdir.

Zаrdushtiylik dini hаqidа inuliz оlimi Dj.Buuеr, frаntsuz оlimi А.Dyuppеrоn judа qimmаtli mа`lumоtlаr qоldiruаn. Маsаlаn, А.Dyuppеrоn 1755 yildа Hindistоnuа ilmiy sаfаr qilib, u еrdаui zаrdushtiylаr оrаsidа uch yil yashаuаn, ulаrninu ibоdаtlаri, urf-оdаtlаrini yaхshi o’ruаnuаn vа Аvеstоni frаntsuz tiliuа tаrjimа qiluаn. Uch jildlik tаrjimа 1771 yildа nаshr etiluаn. Аyni pаytdа shuni hаm tа`kidlаsh jоizki, оlimlаrimizninu fikrichа Аvеstо ¢аrbiy Yevrоpа, Erоn vа Hindistоn tillаri оrqаli bizuа еtib kеluаni uchun undаui nоmlаr, аtаmаlаr аksаriyat hоllаrdа аsliuа to’g’ri kеlmаydi. Аvеstоdа turkоnа jihаtlаr kаm qоluаn.

Tayanch so’zlar:
1. Zardusht; 7. Eran-vej;

2. Avesto; 8. Vishtaspa;

3. Axuramazda; 9. Yasht;

4. Axriman; 10. ¨sin;

5. Mitra; 11. Nasх;

6. Atarxurra; 12. Shopur.