Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy qismlari

---

II-Mavzu. MEHNAT BOZORI IQTOSODIYOTI FUNKSIONAL 
ELEMENTLARI VA TARKIBIY QISMLARI 
Reja: 
2.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy 
qismlari 
2.2. Mehnat bozorini boshqarishning asosiy yo‘nalishlari 
2.3. Mehnat bozorida kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash tizimi 
 
2.1. Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy 
qismlari 
Mehnat bozori iqtosodiyoti funksional elementlari va tarkibiy qismlari 
bo‘yicha quyidagi tizimlarni o‘z ichiga oladi: 
Mehnat bozori iqtosodiyoti ning ustqurmaviy elementlari: bunga davlatning 
tartibga solish va normativ-huquqiy roli, mehnat shartnomalari va hokazolar kiradi. 
Davlatning tartibga solish roli huquqiy normalar va qonunlarning qabul qilinishi, 
mehnat munosabatlarini tartibga solish, investitsiyalar harakatini boshqarish, 
ijtimoiy siyosatni amalga oshirish, ishchi kuchi shakllanishiga ta’sir etishdan iborat. 
Mehnat bozori iqtosodiyoti ning tashkiliy tarkibi, ya’ni, makro va mikro 
darajalardagi tashkiliy-iqtisodiy va tashkiliy-boshqaruv tuzilmalari quyidagilarni 
o‘z ichiga oladi: 
ishga joylashtirish bo‘yicha tashkiliy tuzilmalar, bularga, davlat, munitsipial 
organlar, nodavlat ish bilan bandlik xizmatlari va assotsiatsiyalar kiradi; 
ta’lim tizimi, bunga davlat va nodavlat ish bilan bandlik xizmatidagi o‘quv 
markazlari hamda o‘rta va oliy o‘quv yurtlari kasbga tayyorlash va qayta tayyorlash 
institutlari sifatida, fuqarolarni o‘qitish bo‘yicha ish bilan bandlik xizmati organlari 
bilan shartnomaviy hamkorlikda mehnat bozoriga yangi mutaxassislarni tayyorlab 
beradi; 
rekrut tizimi, bunga rekrut agentliklari va ixtisoslashgan mehnat birjalari 
kiradi; 
axborot tizimi-mehnat bozori holati haqida axborotlarni to‘plash; 
ijtimoiy tizim – ijtimoiy himoyaga muhtoj bo‘lganlarga ko‘rsatiladigan 
xizmatlar bo‘yicha markazlar va tashkilotlar; 
moliyaviy tizim – bularga davlat ish bilan bandlik jamg‘armasi, tijorat ish 
bilan bandlikka ko‘maklashuvchi jamg‘armalar, bitiruvchilarni ishga joylashtirishga 
ko‘maklashuvchi o‘quv yurtlarining jamg‘armalari kiradi. 
Mehnat bozori iqtosodiyoti tarkibidagi institutsional tuzilmalar va
tashkilotlar o‘rtasida yuzaga keladigan ish bilan bandlikka oid ijtimoiy-iqtisodiy 
munosabatlar ularning o‘zaro aloqadorligini ta’minlaydi. 
Mehnat bozori subyektlari munosabatlari tizimiga maxsus organlarining 
qo‘shilishi ular o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lmasligini ta’minlash, turli-tuman iqtisodiy 
vositalar va usullar, huquqiy normalar yordamida ish bilan bandlik jarayonlari va 
siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’min etish zarur.
Camarali ish bilan bandlikni ta’minlash mehnat bozorining bosh ijtimoiy-
iqtisodiy funksiyasi hisoblanadi. Mehnat bozori iqtosodiyoti bu funksiyani 

---

bajarilishini ta’minlaydi, shunday ekan, Mehnat bozori iqtosodiyoti ning 
muvaffaqiyatli shakllanishi va rivojlanishi mezoni sifatida ishchi kuchiga talab va 
taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlash hisoblanadi.
Shuningdek, Mehnat bozori iqtosodiyoti ning bosh masalasi – mehnat 
bozorida ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi samarali hamkorlikni va iqtisodiy 
shart-sharoitlarni ta’minlashni nazarda tutadi.
Mehnat bozori iqtosodiyoti ning asosiy funksiyasi ish beruvchi bilan xodim 
o‘rtasidagi ish kuchining narxi, mehnat sharoiti, xodimning muayyan ijtimoiy 
muammolarini hal qilish, ish bilan band bo‘lgan va band bo‘lmagan aholini kasbga 
tayyorlash va qayta tayyorlash, ish joylarini yaratish va saqlash, aholiga axborot 
xizmatlarini ko‘rsatish, ishchi kuchi harakatchanligini qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy-
mehnat nizolarini tartibga solish xususidagi munosabatlarni yo‘lga qo‘yishdan 
iboratdir. Odatda bu munosabatlar jamoa shartnomalari tizimi asosida tartibga 
solinadi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda jamoa shartnomasi tizimi 
mehnat bozorida davlatning tartibga solishdan ko‘ra faolroq rol o‘ynaydi. 
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat Kodeksining 29-moddasiga muvofiq jamoa 
shartnomasi - korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o‘rtasidagi mehnatga oid, 
ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ 
hujjatdir . Jamoa shartnomalari va kelishuvlari xodimlar bilan ish beruvchilarning 
mehnatga oid munosabatlarini shartnoma asosida tartibga solishga va ularning 
ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini muvofiqlashtirishga yordam berish maqsadida 
tuziladi. 
Binobarin, unda bevosita shartnomada mustahkamlangan normalar yoki 
tegishli lokal hujjatga havola etish yordamida mehnat jarayonida taraflarning o‘zaro 
munosabatlarini tartibga soluvchi barcha tub masalalar mavjud bo‘lishi kerak. 
Jamoaviy shartnoma mehnat munosabatlari barqarorligiga erishishda muhim 
ahamiyatga ega. Jamoaviy shartnoma tizimi mehnat bozoridagi xo‘jalik 
subyektlarining o‘zaro munosabatlaridagi mojarolarni o‘zicha bartaraf eta olmaydi. 
Chunki, ushbu mojarolar asosini ijtimoiy manfaatlar, maqsadlar, intilishlar, 
talablardagi farqlar tashkil etadi. Garchi, jamoaviy bitimlar tizimi manfaatlarni 
kelishib, o‘zaro bir qarorga kelish va mojarolarni tezlik bilan bartaraf etish 
jarayonlarini ko‘zda tutsada, muzokaralar jarayoni ancha maqbul natijalarga erishish 
jarayonini ham yaratadi. Ayni paytda bitim shartlari shartnoma shaklini olib, ikki 
tomonni mazkur shartlar asosida ijtimoiy va iktisodiy barqarorlikni ta’minlash 
maqsadida oxirgi choralarni ko‘rmasdan, ya’ni ish tashlash yoki ishdan bo‘shatishga 
yo‘l qo‘ymay, harakat qilishga majbur etadi.
Shuni qayd etib o‘tish kerakki, asosan jamoaviy mehnat shartnomasi tizimi va 
bevosita davlatning tartibga solib borishi amal qilishiga qaramay, xodim bilan ish 
beruvchi o‘rtasidagi munosabatlar yakka tartibda ham hal etilishi mumkin. 
Xodim bilan tuzilgan shaxsiy shartnoma ish beruvchi uchun ancha foydalidir. 
Shaxsiy shartnoma tizimi mehnatchining mehnat sharoiti va unga to‘lanadigan ish 
haqini shu odamga qarab belgilash imkonini beradi. Jamoaviy bitimlarga ko‘ra esa, 
bunday qilib bo‘lmaydi. Shu bilan birga, tuziladigan shaxsiy bitim ko‘p hollarda 
mehnatkashlarni ijtimoiy kafolatlarning kattagina qismidan mahrum etadi va bir 
qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. 

---

Jumladan rivojlangan mamlakatlardagi mehnat bozorlarida doimiy ishchi 
kuchlarini vaqtincha yoki to‘liqsiz ish vaqtida ishlovchi shaxslar bilan almashtirish 
qoyda tusiga kirmoqda. Tabiiyki, mazkur ijtimoiy guruhlarning vakillari ijtimoiy 
jihatdan kam muhofazalangan va jamoaviy shartnomalar bilan qamrab olinmagan. 
Shu bois davlat ayniqsa, xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlariga o‘tish 
sharoitlarida yollashning shaxsiy shartnoma shakllari rivojini nazorat qilib borishi 
kerak. Aks holda norozilik kuchayishi natijasida davlat ishsizlik bo‘yicha ijtimoiy 
to‘lovlarni ancha ko‘paytirishga majbur bo‘lib qoladi. 
Mehnat bozori iqtosodiyoti funksiyalariga xodimni va ish beruvchini 
shartnoma tuzishga va o‘zaro yordam ko‘rsatishga tayyorlash, shartnoma tuzishda 
ko‘maklashish, mehnat bozoriga chiquvchilarni himoya qilish va ularning o‘zaro 
yordam ko‘rsatishini har tomonlama ta’minlash kiradi. Rivojlangan mehnat bozori 
ish beruvchilar bilan yollangan xodimlarning o‘zaro yordam ko‘rsatishidan tashqari, 
u yoki bu jamoat tuzilmalarining (kasaba uyushmalari, tadbirkorlar va ishsizlarning 
birlashmalari, ijarachilar ittifoqlari va hokazolarning) jamoa manfaatlarini himoya 
qilish institutsion tuzilmalaridan tashqari, ijtimoiy hamkorlik masalalarida 
davlatning vositachiligini ham nazarda tutadi. 
Maxsus davlat idoralarining mehnat bozori subyektlarining munosabatlari 
tizimiga kirishi ular o‘rtasida kelishmovchiliklar bo‘lishining oldini olish, turli 
iqtisodiy vositalar, usullar va huquqiy normalar yordamida aholini ish bilan bandlik 
jarayonlari siyosatini tashkil etish hamda tartibga solishni ta’minlamog‘i lozim.
O‘tish davri iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo‘lgan bozorni boshqarish 
(tartibga solish) siyosati uchta asosiy maqsadga erishishni nazarda tutadi: 
tarkibiy qayta qurishni rag‘batlantirish va bo‘shab qolgan xodimlarni qayta 
taqsimlash jarayonini jadallashtirish; 
ishsizlarni mehnat hayotiga juda tezlik bilan jalb qilish; 
ish qidirayotganlarning har birini ish bilan ta’minlash.