Toshkent Tibbiyot Akademiyasi Yuқumli va bolalar yuқumli kasalliklari kafedrasi mavzu: Bezgak

Toshkent Tibbiyot Akademiyasi

Yuқumli va bolalar yuқumli kasalliklari kafedrasi

MAVZU: Bezgak

Tibbiy-profilaktika va davolash fakultetlarining 5 kurs talabalari uchun ma’ruza

BEZGAK (MALYaRIYa)
Bezgak – vakti-vakti bilan tutadigan isitma xurujlari bilan ta’riflanadigan utkir yukumli kasallik bulib, xurujlar paydo bulishi konuniyati, bezgak kuzgatuvchisining rivojlanish sikliga tugri keladi.

Tarixi: Bezgak kasalligi insoniyatga eramizdan avval xam ma’lum bulgan. Birinchi bulib Bukrot (eramizdan oldingi 430-377 yillar) bezgakni isitma bilan kechadigan kasalliklar orasidan ajratib olgan va bu kasallikni kelib chikishida «yomon suvni» «nam iklimni» axamiyati borligini aytib ketgan. Jenevalik xakim Morton (1696 yil) birinchi bulib bezgak kasalini klinik manzarasini ezib koldirgan va davolash uchun xinna daraxtini pustlogini tavsiya etgan. Italiyalik olim Lancici (1717 yil) bezgak kasalini botkoklik erlarga alokasi borligini tasdiklab bergan. Shuning uchun bezgak kasalini dunyo buyicha ataladigan nomi «Malyariya» italiyancha suz bulib, (Malaria) sassik, buzilgan xavo degan ma’noni bildiradi. Fransiyalik xakim A.Laveran (1880 yil) birinchi bulib bezgak bilan ogrigan bemorlarni konida kasallikni kuzgatuvchisi (Pl.falciparum) borligini aniklagan. Bu kuzgatuvchi I.M.Mechnikov (1887 yil) tomonidan Protozoa tipiga kiritildi. Xindistonda ingliz olimi Ross R. (1887 yil) anofeles chivinining urgochisi insonni chakkanda bezgak kasalini kuzgatuvchisi yukishini aniklagan. D.L.Romanovskiy (1891 yil) plazmodiylarning buyalish usulini ishlab chikdi.

XX asr olimlari bezgak kuzgatuvchisi biologiyasini va kasallikni patogenezini urganishda juda katta yutuklarga erishishdi. Short H.E., Iarnham P.C. et al., (1948 yil) ekzoeritrotsitar shizogoniya davrini borligini aniklashdi. Zadda R.I. (1969 yil) merozoitlarni eritrotsitlarning ichiga kirish mexanizmini aniklashdi. Lo’senko A.N. va bosh. (1976 yil) Pl.vivax sporozoitlarini politipligini masalasi ilgari surildi.

1955 yil BSSTning VIII sessiyasida «bezgakni tag-tomiri bilan tugatish» dasturi kabul kilindi. Shu dastur kursatmalariga amal kilgan xolda olib borilgan ishlar natijasida bezgak kasali dunyo buyicha kamaydi, lekin butunlay tugatila olinmadi. Chunki sotsial omillar, mablag etishmovchiligi, plazmodiyni va chivinlarni dorilarga chidamliligini ortishi va boshka bir kancha sabablar bu dasturni amalga oshirishga tuskinlik kildi. Natijada bezgak kasalining tabiiy uchogi uz faolligini saklab koldi va bezgakdan xoli bulgan regionlarga bezgak kirib kela boshladi. Shu munosabat bilan BSSTning XXXI sessiyasida yangi dastur kabul kilindi. Bu dasturda oldimizga kuyilgan va bajarilishi shart bulgan tadbirlardan asosiylari kuyidagilardir:

Bezgak kasalini boshlangich davridaek tula va tugri aniklash;

Adekvat muolaja kilish;

Isitmasi bor bemorlarni. Birinchi navbatda xorijdan kelganlarni bezgak kasaliga tekshirish;

Kasal bulib utganlarni xamda soglom parazit tashuvchilarni dispanser nazoratida saklash.

Bezgak kasalini ishonarli tarixiy uchogi Afrika kit’asi xisoblanadi. Bu kit’ada bezgak kuzgatuvchisi maymunlardan insonga utib urnashib va urganib olishgan. Keyinchalik er kurrasining boshka regionlariga tarkalgan. Bezgak kasalini geografik tarkalish zonasiga va bu chivin organizmida sporogoniya fazasini tugallanishini ta’minlovchi tashki muxit xaroratiga boglik. Shunday sharoit 62-63^O shimoliy kenglik bilan 32^O janubiy kenglik oraligida mavjuddir.

Afrika kit’asi xalkini 100 foizi bezgak bilan ogrigan. Bu kit’ada xar yili urta xisobda 1 mln. bola bezgakdan vafot etadi. Bezgak kuzgatuvchisini ichida kup tarkalgani Pl.vivaxdir. Buning asosiy sabablaridan biri bu tur plazmodiyning xar xil iklimiy sharoitga moslashib yashay olishi bulsa, ikkinchisi bemor jigarining xujayralarida bradi yoki gipnoparazitlar xolida yillab yashab, saklanib kolishidir.

Morton (1951 yil) fikricha butun dunyo buyicha bezgak kasalining 50%, bezgakdan vafot etganlarning 98%ini tropik bezgak tashkil kiladi.

Bizning vatanimizda 1957 yilda tropik bezgak turi, 1961 yilda esa umuman bezgak kasali tugatilgan.

Ovale bezgagi asosan garbiy Afrikada uchrar ekan. Goxida esa Yangi Gvineya orolida, Filippinda va Xindixitoyda uchrar ekan. Ovale bezgagini geografik arealini bunday chegaralanishi bir tomondan chivin organizmida sporogoniya davrining uzok (25^Osda 15-16 kun) davom etishi bulsa, ikkinchi tomondan bemor organizmida gametotsidlarning kam mikdordaligi va doimo bulmasligidir, uchinchidan boshka regionlarda Pl.ovaleni tashib yuruvchi chivin – A.gambiani yashamasligidir.

Bezgak uzok asrlar davomida Urta Osiyoda juda keng tarkalib, kup talofatlarga sabab bulgan. Usha davrlarda ba’zi kishloklar axolisi bezgakdan deyarli batamom kirilib ketgan. 1920-1930 yillarda Buxoroda bezgak shu darajada kup tarkalgan ediki, xatto soglom odam topish kiyin bulgan.

Etnologiyasi: Bizga plazmodiylarning 70 dan ortik turi ma’lum. Shundan 70 xili xayvonlarda (maymun, kaltakesak, kalamush, kushlar) bezgak kuzatiladi.

Odamlarda bezgakni 4 xil plazmodiylar kuzgatadi:

Pl.vivax - 3 kunlik bezgak kuzgatuvchisi;

Pl.malariae - 4 kunlik bezgak kuzgatuvchisi;

Pl.falciparum - tropik bezgak kuzgatuvchisi;

Pl.ovale - ovale bezgagini kuzgatuvchisi.
Damine N.A. (1968 yil), Fong, Cadogan (1971 yil) fikrlariga karaganda bezgakni maymunlarda kuzgatuvchisi Pl.knowlensi, Pl.cynomalgi, Pl.cynomalgi bostianclli, Pl.inui, Pl.brasiliamum, Pl.shortii, Pl.simiumlar fakat tajribada emas balki tabiiy sharoitda xam bezgak kasalini kuzgatishi mumkin va chivinlar erdamida soglom odamga yukishi mumkin ekan.

Bezgakni kuzgatuvchi parazit uz xaet faoliyati davomida xujayinini uzgartirib murakkab rivojlanish jarayonini bosib utadi. Anofeles organizmida jinsiy rivojlanish davrini (sporogoniya) umurtkali xujayin odam organizmida jinssiz rivojlanish (shizogoniya) davrini utadi (1-rasm).

Sporogoniya. Anofeles chivinini urgochisi bezgak bilan ogrigan bemorni eki soglom parazit tashuvchini chakkanda kon bilan birga chivin me’dasiga mikro- va makrogametatsidlar tushadi. Mikrogameta uzidan 4-8tacha xivchin chikarib, makrogametaga urchitadi. Urchigan xujayra zigota davridan sporotsistalar davrigacha rivojlanib uzida 10000tacha sporozoitlar xosil kiladi. Keyinchalik sporotsista erilib, sporozoitlar sulak bezi orkali ajrala boshlaydi. Sporogoniya davri Pl.vivaxda – 10 kun, Pl.falciparumda – 12 kun, Pl.ovale, Pl.malariada – 16 kun davom etadi. Shunday chivin soglom insonni chakkanda kon surishi bilan birga inson organizmiga sporozoitlarni yuktiradi va inson organizmida jinssiz rivojlanish (shizogoniya) davri boshlanadi.
Shizogoniya: Inson organizmida bezgak kuzgatuvchisi xujayra shizogoniya va eritrotsitar shizogoniya davrini utadi. Sporozoitlar inson koniga tushgach yarim soat davomida konda aylanib yuradilar. Sungra gepatotsitlar ichiga kira boshlaydilar. Gepatotsitlarda xujayra trofozoiti va xujayra shizondi davrini bosib utib xujayra merazoiti davrigacha rivojlanadi. Bunda Pl.vivaxda 1ta sporozoitdan 10000tagacha, tropik bezgakda 40000-50000tagacha, turt kunlik bezgakda esa 75000tagacha, ovale bezgagida 15000tagacha merozoitlar xosil buladi. Kupayish bulinish yuli bilan buladi. Xujayra shizogoniya davri uch kunlik bezgakda 6 kun, tropik bezgakda 8 kun, ovale bezgagida va turt kunlik beznakda 15 kun davom etadi. Bunday kiska vakt ichida xujayra shizogoniyasi davrini tugallanishi taxisporozoitlarga ta’lukli, Pl.vivax sporozoitlari politipik bulgani uchun (ularning ma’lum bir kismi) bradisporozoitlar, gipnosporozoitlar (xujayra shizogoniya davrini birmuncha kechrok) 8-14 oydan sung tugallashlari natijasida kasallikni yashirin davrini uzaytirishda yoki kechikib keladigan residivga sababchi buladilar.
Eritrotsitar shizogoniyaning boshlanish davrida jigar xujayralaridan chikkan merazoitlar kizil kon tanachalarining membranasidagi antigenlar bilan uzaro munosabatda buladilar (Pl.falciparum glikoforinlar bilan, Pl.vivax esa Daffi izoantigenlari Fy^a-Fy^b bilan, va xokazo) va vakuola xosil kilib eritrotsitlar ichiga kirib oladilar va rivojlanishni davom ettiradilar. Eritrotsitlarni ichida parazit yosh trofozoit fazasidan eritrotsitar shizont davrigacha ulgayadi va bulingan eritrotsitar merazoit xosil buladi (bezgak kuzgatuvchisi turiga karab 6-24gacha). Xujayra eritrotsitar shizogoniya davri – Pl.vivax, Pl.ovale va Pl.falciparumlarda 48 soatda, Pl.malariada 72 soatda tugallanadi. Bu davrda Pl.vivax va Pl.ovale yosh eritrotsitlarda (retikulotsitlarda) parazitlik kilsa, Pl.malaria balogat yoshidagi eritrotsitlarda, Pl.falciparum esa xamma yoshdagi eritrotsitlarda yashaydi. Eritrotsitlardan chikkan merazoitlarning bir kismi yana kaytadan eritrotsitlarga kirib, oldingi boskichni kaytadan bosib utsa, kolgan kismi jinsiy xujayralarga (mikro- va makrogametotsitlarga) aylanadi.

Epidemiologiyasi. Tabiiy sharoitda bezgak – antroponoz, transmissiv invaziyadir. Shuning bilan birgalikda transmissiv infeksiyalar ichida eng kup tarkalganidir. Bezgak kaalini kuzgatuvchisini manbai bemor yoki soglom parazit tashuvchidir. Tabiiy sharoitda bezgakni birdan-bir yukish yuli transmissiv yul bulib, kasallikni yukishi uz tanasida sporogoniya davrini tugallatgan anofeles chivinining urgochisi soglom odamni chakkanda ruy beradi.

Anofeles chivinining kupayadigan joyi kichik, sekin okadigan, yaxshi iliydigan (anofelogen) suv xavzalaridir. Chivinning rivojlanish davri tashki muxitni xaroratiga karab 2-4-5 xafta va undan kup davom etishi mumkin, xamda tuxum – lichinka – kugirchok – imago (kapalak) fazalarini bosib utadi. Tashki muxitni xarorati 10^OSdan past bulsa chivinni rivojlanishi tuxtaydi. Shuning uchun past va urtacha iklimli sharoitda chivinni 1-3 generatsiyasi, iklimi issik joylarda 8-10 generatsiyasi tugallaniladi. Bu esa uz navbatida tropik iklimli mamlakatlarda plazmodiyni intensiv ravishda yukishiga imkon yaratadi.

Urchigan urgochi chivin 3 km radius atrofida uchib yurib inson konini surib (antropofil turi) yoki xayvonlar konini surib (zoofil turi) ovkatlanadi va tuxum rivojlanguncha tabiiy sharoitda (ekzofil turi) yoki kurilgan imoratlar ichida (endofil turi) surgan konini xazm kilib berkinib yotadi. Undan sung etilgan tuxumini suv xavzalariga kuyadi. Kaytadan urchigandan keyin yana kon suradi. Kon surgandan to tuxum kuyguncha bulgan davr (gonodotrofik davri) tashki muxitni xaroratiga karab 30^OSda 2 kundan 15^OSda 7-10 kungacha davom etadi. Issik iklimda 2-3 marta va urtacha iklimli sharoitda 5-6 marta gonodotrof davrini kechirgan urgochi chivin epidemiologik nuktai nazardan uta xavfli chivin xisoblanadi. Chunki bu davrgacha kelib bu chivinni sulak bezlarida kup mikdorda sporozoitlar yigilgani uchun kasallik yuktirish kobiliyatiga ega buladi. Bunday chivinlar urtacha iklimli sharoitda 1,5-2 oy davomida, subtropik iklimli sharoitda 5-6 oy davomida kasallik yuktirishi mumkin.

Trasmissiv yuldan tashkari bezgak parenteral va transplatsentar (vertikal) yul bilan (shizontli invaziya) yukishi mumkin. Bemorga kon kuyilganda yoki kon bilan zararlangan tibbiyot asboblari ishlatilganda bezgakni xar bir turini kuzgatuvchisi parenteral yul bilan yukishi mumkin. Chunki turt kunlik bezgakni kuzgatuvchisi bemor konida 25 yildan kuprok davrgacha persistensiyalangan xolda saklanib kolishi mumkin. Plazmodiylar donor konida 1-2 xaftagacha yashay oladi.

Plazmodiyni vertikal yul bilan xomilaga utish xollari bezgakni gipo va mezoendemik uchogida immuniteti past bulgan, tropik bezgak bilan ogrigan xomilador ayollarda kuzatiladi. Bezgakni golo va giperendemik uchogida kasallik chakalok tugilayotgan vaktda yukishi mumkin.

Bezgakka karshi tabiiy immunitet yuk, demak konga plazmodium tushganda xamma kasallanveradi. Bezgak bilan ogrigan bemor organizmida uzok chuzilmaydigan, fakat uz turiga ta’sir kiladigan nosteril immunitet rivojlanadi. Shu sababli ma’lum bir vakt utgachgina bemorga bezgakning boshka turi yoki yana shu turi kaytadan yukishi mumkin. Kayta-kayta bezgak yukishi natijasida odamda doim immunitet saklanishi mumkin. Katta yoshdagi bolalarda va kattalarda immunitet paydo bula boshlagani uchun bezgakni engil, kam belgili yoki parazit tashuvchi formalari kuzatiladi. Shunga karamasdan ayrim insonlar bezgak bilan ogrinmasligi mumkin. Masalan, bezgakni yukish darajasi yukori bulgan endemik uchogda yangi tugilgan chakaloklar 2-5 oygacha passiv immuniteti G’transplatsentar yoki kukrak suti orkali utganG’ bulganligi uchun, yoki chakalokning konidagi fetal RF faktorni plazmodium uchun zarur bulgan paraaminobenzoat kislotasi etishmasligi natijasida kasallik rivojlanmaydi. Garbiy Afrikada yashovchi utrok xalklar va ularni boshka davlatlardagi vakillarining kizil kon tanachalarida plazmodium uchun reseptor vazifasini bajaruvchi Duffy antigeni (Fy^a, Fy^b antigenlari) bulmagani uchun Pl.vivax keltirib chikaruvchi uch kunlik bezgak bilan ogrimaydilar.

G-6-FD etishmovchiligida β-talassemiyadan, anomal HbS tashuvchilarda tropik bezgakka sezuvchanlik kam buladi. Bular kasallikni engil, belgisiz xolda utkazadilar.

BSST klassifikatsiyasiga (1964 yil) binoan talok indeksi buyicha (tekshirilganlar ichida talok xajmi kattalashganlarni soni) bezgakni 4 xil endemik uchogi farklanadi:

gipoendemik – 2-9 yoshgacha bulgan bolalar talok indeksi 10%gacha;

mezoendemik – 2-9 yoshgacha bulgan bolalar talok indeksi 11-50%

giperendemik – 2-9 yoshgacha bulgan bolalar talok indeksi 50%dan oshadi va kattalarda xam yukori buladi;

goloendemik – kukrak yoshidagi bolalarda parazitar indeks doimo 75%dan kup kattalarda talok indeksi yukori (Yangi Gvineya tipi) yoki past (Afrika tipi).

Kasallik eng kup tarkalishi xavfi goloendemik uchogda buladi va kupincha yosh bolalarda utkir yoki juda ogir formada kechadi. Mezo- va gipoendemik uchogda kasallikni tarkalish xavfi kam buladi va bolalarda xam, kattalarda xam utkir formada kechadi, lekin kasallikni umumiy soni yukori bulmaydi.

Patogenezi. Anofeles chivinini urgochisi soglom odamni chakkanida sulagi orkali organizmga tushgan sporozoitlar 30 dakikadan 1 soatgacha konda aylanib yuradi va sungra gepatotsitlarga utira boshlaydi. Sporozoitlarni gepatotsitlar ichiga kirib olib bulinib kupayishi sezilarli patologik va immunologik uzgarishlar chakirmaydi va shuning uchun bu davrda kasallikni klinik belgilari bulmaydi. Asosiy paofiziologik uzgarishlar va bular bilan boglik bulgan bezgakning klinik belgilari eritrotsitar shizogoniya davrini tugallanishi xamda konda plazmodiumlarni mikdori ma’lum bir darajagacha kutarilishiga boglik («pirogen busaga» darajasi deyiladi). Parazitni bunday mikdorda konda tuplanishi va uning uchun kerak bulgan vaktni axamiyati plazmodiumni turiga va organizmning immunobiologik xolatiga boglik. Chunki bezgakka nisbatan immuniteti bulmagan kishilarda pirogen busagasi yukori bulmaydi (1 mkl konda bir necha undan yuztagacha bulishi mumkin), bezgakka immuniteti bulgan, ya’ni ilgari bezgak bilan ogrib utgan kishilarda parazitni mikdori kup bulsa xam kasallikni klinik belgilari nomoyon bulmasligi mumkin («sovuk parazittashuvchi» deb yuritiladi). Eritrotsitar shizogoniya davrining boshlanishida konda parazitlarning mikdori kam bulishi mumkin, pirogen busaga darajasiga etmagan bulishi mumukin (yugon tomchida 100 katak kurib chikilganda 1 mkl konda 5tadan kam parazit aniklansa). Buni subpatent parazitemiya xolati deyiladi.

Eritrotsitar shizogoniya davriy kechishi jarayonida konda kizil kon tanachalarini parchalanishi natijasida parazitlarni va ular antigenini, metabolitlarini mikdori osha boshlaydi, endogen pirogen moddalarni faolligi orta boshlaydi. Bularning xammasi patofiziologik xamda immunitetni uzgarishiga, organizmdagi bir kator sistemalarni vazifasini va tuzilishini uzgarishiga sabab buladi (birinchi ataka fazasi).

Erirotsitar shizogoniya davrida kup mikdorda konga tushgan endo- va ekzogen pirogen moddalar tanani xaroratini idora etuvchi markazga ta’sir kilishi natijasida «sovuk kotib titrash», «isib ketish» va «terlash» bilan almashinib keladigan fazalarga ega bulgan intermittirlashgan isitmani keltirib chikaradi. Isitmali paroksizmal xurujni rivojlanishida konga kaytadan tushayotgan parazitni va kizil kon tanachalarini oksil moddalarini allergik effektini axamiyati katta, natijada gistamin, seratonin, katexolaminlar, kininlar va boshka biologik faol moddalarning faolligi oshadi. Bu uz navbatida gemodinamik va vegetativ uzgarishlarga sabab buladi, jumladan, periferik kon tomirlarni oldin spazm xolatiga utishi natijasida bemor sovuk kotib titrasa, sungra kengayishi natijasida bemor isib ketib terlashi kuchayadi.

Kasallikni boshlangich davrida uch kunlik va tropik bezgaklarda plazmodiumlar xar xil generatsiya davrida bulganliklari uchun eritrotsitar shizogoniya asinxron ravishda utadi. Shuning uchun paroksizmal xuruj xam xar xil notekisravishda buladi. Keyinchalik gumoral immunitet ta’sirida, fatotsitoz reaksiyasi xisobiga, modda almashinuvi xisobiga xosil bulgan keraksiz moddalarning neytrallanishi yoki organizmidan xar xil yullar bilan chikib ketishi natijasida parazitni davriy bulinishi ruyobga keladi va tanani xarorati vaktincha pasayadi, navbatdagi eritrotsitar shizogoniya tugagach tanani xarorati yana kutariladi (Iolgi konuni) (2-rasm) regulyar intermittirlashgan isitmani kelib chikishi.

Tropik bezgakda ayniksa immuniteti yuk shaxslarda bemor organizmida ogir patofiziologik uzgarishlar ruy berishi munosabati bilan bir kator organizmning va sistemaning faoliyatini buzilishi kuzatiladi. Eritrotsitlarning fizikaviy va kimyoviy xossalarini xamda membranasining elastikligini uzgarishi xisobiga kizil kon tanachalari kapillyarlardan sekinlashib uta boshlaydi. Ayrim xollarada staz xolati ruy beradi, «parazitar tromb» xosil bulishi natijasida organlarda mikrotsirkulyatsiya buziladi. Tropik bezgakni ogir formalarida gemostazni buzilishi xisobiga DVS sindromini rivojlanishi, spesifik G’va nospesifikG’ immunologik reaksiyalar davrida konga tushaetgan bir kator biogen aminlar ta’siri natijasida gemodinamik uzgarishlar chukurlashadi, okibatda tukimalarda gipoksiya xolati rivojlanadi va bosh miyada, buyrakda jigarda, ichakda va boshka organlarda distrofik va nekrobiotik uzgarishlar kuzatiladi. Shuningdek kon tomirlarda gemoliz xolati, gemoglabinuriya asorati ruy beradi. Immuniteti bulmagan shaxslarda parazitemiyani tez va yukori darajada rivojlanishi natijasida yukorida keltirilgan patologik uzgarishlar bir necha kun utgach kuzatilishi mumkin va utkir buyrak etishmovchiligi, bezgak komasi, karaxtlik va boshka asoratlar shaklida nomoen buladi.

Monotsitar-fagotsitoz sistemasini faolligini oshishi va elementlarini proliferatsiya kilinishi xisobiga talokni, jigarni xajmi kattalashadi, va anemiya, leykopeniyaga moyillik va trombotsitopeniya xolatlari kuzatiladi.

Eritrotsitar shizogoniya jarayonida invaziyaga uchragan kizil kon tanachalarini parchalanishi, membranasiga eruvchan bezgak antigenini va komplementini adsorbsiya kilgan eritrotsitlarni gemolizga uchrashi, gemopoezni sekinlashtiruvchi gipersplenizm fenomeni, parazitlarni modda almashinuvi natijasida xosil bulgan keraksiz moddalarni suyak miyasiga zaxarli ta’sir kursatishi va boshka omillar, kam konlikni kelib chikishiga, rivojlanishiga, fakat parazitemiya davrida emas, balki rekonvalessensiya davrida xam ta’sirini kursatishi mumkin.

Konga parazitlarni tushishi fagotsitozni kuchaytiradi, antitanachalarni ishlab chikarilishini tezlashtiradi, ayniksa IgM va IgG larni ishlab chikarilishi tezlashadi. Agglyutininlar plazmadiumni eritrotsidlarga kirishiga karshilik kursatsa, opsoninlar fagotsitozni tezlashtiradi, T va V limfotsitlarning funksional xolati uzgaradi. Natijada bezgakka karshi immunitet paydo bulishi xisobiga koida plazmodiumni mikdori subpatent G’subpirogenG’ darajagacha kamayadi va sekin astalik bilan paroksizmal xuruj pasaya boradi keyinchalik butunlay tuxtaydi. Yukorida keltirilgan jarayonlar davolanmagan bemorlarda birlamchi bezgakda G’bezgakning birlamchi atakasidaG’ kuzatidadi va uz ichiga 10-14 paroksizmal xurujni opadi.

Kator birlamchi paroksizmal xurujlar xosilasi sifatida yuzaga kelaetgan immunitetni ayrim xollarda etishmasligi natijasida plazmodiumni mikdori oshib ketib sinxron ravishda, intermittirlashgan tipdagi isitma va kamrok patofiziologik uzgarishlar bilan kechadigan zritrotsitar residivga sabab buladi. Lekin kupincha davolanmagan xollarda birlamchi ataka okibati ulim bilan tugallanadi, yoki ma’lum bir davrgacha G’2 oygachaG’ parazit tashuvchi bulib kolishi mumkin. Umuman olganda tropik bezgakda invazion jaraen 1 yilgacha G’ayrim xollarda 1,5-2 yilgachaG’ davom etadi.

Turt kunlik bezgakni davolanmagan xollarda birlamchi atakadan sung parazitemiya bir necha yil G’2-3 yildan to unlab yilgachaG’ mobaynida subpatent eki subpirogen xolatida saklanib kolishi, bir necha yillardan ayrim xollarda unlab yillardan sung zritrotsitar residivga sabab bulishi mumkin.

Pl.vivax va Pl.ovale kuzgatgan uch kunlik bezgakda birlamchi atakalardan yoki vaktli kuzatilgan eritrotsitar residivdan sung eritrotsitar shizogoniya tuxtaydi, lekin 2 oy undan oshikrok vakt utganidan sung gipnoziotlar xisobiga tugallangan xujayra shizogoniyasi na-tijasida konga xyjayra merozontlarini yangi populyatsiyasi chikadi va xakikiy ekzoeritrotsitar eki uzok vaktdan sung kuzatiladigan residivga sabab buladi. Umuman invazion protsess 1,5-2 yildan to 4 yilgacha va G’Pl.ovaledaG’ undan uzokrok bulishi mumkin. Shizont bezgagi kuzgatuvchisini turidan katiy nazar residivsiz kechadi.

Xar xil tukimalar va organlardagi morfologik uzgarishlar MFS G’monotsitar fagotsitoz sistemasiG’ni elementlarini giperplaziyaga uchrashi bilan bezgak pigmentini chukishi va tukimalarni aspid-kulrang rangga buyalishi bilan xarakterlanadi. Jigar xajmi kattalashadi, uzida ulgan eritrotsitlarni, plazmodiumlarni va bezgak pigmentini saklovchi yulduzsimon retikuloendoteliotsitlarni proliferatsiyasi kuzatiladi. Utkir bezgak gepatitida fokal, markaziy, lobulyar nekrozlar, gepatotsitlarni egli va oksilli distrofiyasi, jigar vena kon tomirlarini shoxlarini spazm xolatlari kuzatiladi. Kup marotaba reinfeksiya bulganda jigarda xar xil darajadagi fibroz xolatlari kuzatiladi.

Talokni xajmi kattalashib, konga tulishadi, gemomelaning chukkanligi uchun kora rangda buladi. Follikulalarni giperplaziyasi, retikulyar xujayralarni proliferatsiyasi, retikulyar xujayralarni proliferatsiyasi, kon tukimalarida va makrofogal elementlarda kuplab mikdorda plazmodiumlarni bulishi xarakterlidir. Kup xollarda talok infarkti, talok kapsulasi ostita kon kuyilishi alomatlari kuzatiladi, ayrim xollarda yorilib ketadi.

Bezgak komasidan vafot etganlarning bosh miyasida shish, kon kuyilishi, kapillyarlarning kengayishi va invaziyaga uchragan eritrotsitlar bilan tulib turganligini va meningoensefalit alomatlari kuzatiladi. Miokardda, upka parenximasida, buyrak usti bezida, ichakda va boshka a’zolarda distrofik va mikrotsirkulyator uzgarishlar kuzatiladi.

Buyrakda interstitsial nefrit va utkir tubulyar nekroz ruy beradi, konga tulishib xajmi kattalashadi. Koltokchalariga IgM-, IgG- komponentlarni, bezgak antigenini chukkanligi aniklanadi.

Klinikasi. Bezgakni uch kunlik xilida yashirin davri 10-20 kundan (taxizoitlar kuzgatganda) 6-14 oygacha (gipiozoitlar kuzgatganda); tropik bezgakda 7-16 kun, oval bezgakda 11-16 kun; turtkunlik bezgakda esa 25-42 kun.

Bezgak kasalini kuzgatuvchilarini xilma xilligini e’tiborga olgan xolda kuyidagi tasnif taklif etiladi:

1. Uch kunlik bezgak;

2. Turt kunlik bezgak;

3. Tropik bezgak;

4. Ovale bezgagi;

5. Subklinik turi (soglom parazit tashuvchi);

6. MIXT- aralash turi (ikki yoki undan ortik kuzgatuvchi).

Engil, urta, ogir turlari. Asoratli va asoratsiz turlari (asorati asosan tropik bezgakda - bezgak komasi, isitmali gemoglabinuriya, uktir gepatit, v x.k. xolida) uchraydi. Kasallikni kechishida kuyidagi davrlar kuzatiladi: yashirin davr, prodrom davr G’uch kunlik bezgakdaG’, birinchi xujum va eritrotsitar residiv, latent davri, ekzoeritrotsitar residiv G’uch kunlik va ovale bezgagidaG’ va rekonvolessensiya davri, Uch kunlik va ovale bezgagi prodrom davri bilan boshlanadi. Prodrom davri 2-5 kun davom etadi. Bu davrda bemor asosan bosh ogrigiga, loxaslikka, kuvvatsizlikka, et uvushishiga, tanasi kakshashiga, mushaklar ogrishiga, tana xaroratini biroz kutarilganiga shikoyat kiladi. Tropik vz turt kunlik bezgak esa nimutkir yoki utkir boshlanadi. Bezgakni klinik manzarasi paroksizmal xuruj bilan boshlanadi. Bemor sovuk kotib, kakshab, kattik titraydi. Darrov urniga yotib olib boshi bilan uralib oladi, lekin baribir isimaydi. Shu davrda terisi biroz okaradi, paypaslaganda goz terisini eslatuvchi gadir-budirlik seziladi. Ayrim xollarda tumov belgilariga uxshash belgilar bulishi mumkin. Ba’zida ichi suyuk kelishi mumkin. Bunday xolat 10 minutdan to 3 soatgacha davom etishi mumkin. Sungri tana xarorati kiska vakt ichida G’raketasimonG’ eng yukori darajaga kutariladi va bemor isib ketadi. Bemorni bosh ogrigi bezovta kiladi. Kasallik ogir kechayotganida bemor shaytonlashi, alaxsirashi va xushidan ketishi mumkin, bezovtalana boshlaydi, paypaslaganla terisi issik va kuruk buladi. Ayrim xollarda labiga uchug toshishi mumkin. Tili kuruk, karashlangan buladi, karash ok eki kulrang buladi. Tomir urishi tezlashadi, arterial kon bosimi pasayishga moyil buladi. Siyish kamayadi, goxida siydik ajralishi umuman tuxtashi mumkin, tez-tez nafas oladi. 6-8 soatdan sung G’tropik bezgakda sutkani oxirida yoki ikkinchi kunning birinchi yarmidaG’ tana xarorati kritik pasayadi va kattik terlash bilan kuzatiladi. Shundan sung bemor uzini biroz yaxshi xis eta boshlaydi. Intoksikatsiya belgilari kamayadi. Keyinchalik uykuga ketadi. Uxlab turgach uzini yaxshi xis kiladi. Ishlash kobiliyati avvalgi xolatiga kaytadi. Bunday xolatni bezgakning apireksiya davri deyiladi. Ovale va uch kunlik bezgakda apireksiya davri bir kun davom etadi, turt kunlik bezgakda ikki kun davom etadi. Tropik bezgakda apireksiya davri juda kiska tanani xarorati meyorigacha tushmay subfebril xolida kolishi xam mumkin. Shundan sung yana paroksizm xuruji kaytalaydi. Kasallikni birinchi kunlarida, ayniksa tropik bezgakda eritrotsitlar ichidagi parazitlar xar xil rivojlanish fazasida bulgani uchun paroksizmal xuruj belgilari kamrok rivojlangan bulishi bilan birga tanani xarorati remittirlangan, subkontinual yoki notugri buladi (initsial isitma).

Oradan 3-5 kun utganidan keyin odatda xar xil parazitni turiga karab generatsiya ma’lum bir tartibda buladi, va shuning uchun paroksizmal xuruj xar bir plazmodium turiga karab xam ma’lum bir tartibda kaytalanadi. Ayrim bemorlar konida bir biriga boglik bulmagan ikki yoki uch xil populyatsiya bulishi natijasida bir kunda ikki marotaba paroksizmal xuruj buladi. Eki turt kunlik bezgakda apireksiya davri bir kunga kiskaradi, 2-3 paroksizmal xurujdan sung kupchilik kasallarda jigar va taklok xajmi kattalashadi, paypaslaganda ogrikli buladi, konda anemiya alomatlari paydo buladi. Bu belgilar konda kay darajada gemoliz ketayotganligidan darak beradi. Agarda bezgakka karshi adekvat muolaja kilinsa jigar va talokni xajmi uz xoliga kaytadi. Noadekvat muolaja kilinganda talokning xajmi kattalashib, yorilib ketish extimoli paydo buladi. Bezgakning ogir turida jigarning utkir distrofiyasi kuzatiladi. Bemor sargayib ketadi, gemorragik sindrom belgilari markaziy nerv tizimining jaroxatlanganligidan darak beruvchi belgilar nomoyon buladi. Korin bushligiga suyuklik yigilishi mumkin, surunkali gepatit rivojlanadi. Eritrotsitlar soni 2-1 milliongacha, gemoglobin 30 gG’l gacha kamayadi, leykotsitlar, neytrofilar, trombotsitlar soni xam kamayadi. Ayrim xollarda nafas olish tizimida yalliglanish belgilari paydo buladi. Yurakda funksional - sistolik shovkin eshitiladi. Kon bosimi pasayadi, tomir urishi tezlashadi. Bemorda siydik ajralishi kamayadi, siydikda - albuminuriya, silindruriya, mikrogematuriya buladi. Paroksizmal xuruj bulib utgach kupchilik bemorlarda kuvvat tez, asl xoliga kaytishi mumkin, lekin 1-2 xafta davomida bosh ogrigi, oyoklarning zurikib ogrishi, jigar va talok soxasida ogrik sezishi, korni dam bulishi kabi shikoyatlar bezovta kiladi.

Birinchi xurujlarni tugashi bilan ikkilamchi latent davr boshlanadi. Bu davr 2 xaftadan 3 oy va undan kuprok davom etadi. Keyinchalik paroksizmal xuruj yana kaytalaydi. Buni «xurujning vaktli kaytalashi» deyiladi. Agarda 8-!0 oydan sung kaytalasa buni «xurujning kech kaytalashi» deyiladi. Kaytadan kelgan xuruj oldingilaridan umuman kup fark kilmaydi, fakat prodromasiz, boshlanishidan boshlab isitma tugri tipda buladi. Kechrok kaytadigan xuruj 3-4 kunlik bezgakda buladi, tropik bezgakda bulmaydi. Ayrim xollarda bezgakni tipik bulmagan turi uchraydi. Uni fakat laboratoriya tekshirish usullari yordamida aniklanadi. Uch kunlik bezgak kupincha engil utadi, fakat epidemiya vaktida ba’zida ogirrok utishi mumkin. Turt kunlik bezgak kamrok va engil shaklda uchraydi, kupincha asoratsiz kechadi, lekin parazitdan bemor organizmini tula xolis bulishi kiyinrok buladi. Tropik bezgak kupincha ogir utadi, chunki bunda eritrotsitlar 65% gacha gemolizga uchrashi mumkin. Shuning uchun ogir kamkonlik alomatlari kuzatiladi. Bezgak bilan ogriganlarning 50%, ulik xollarining 98% tropik bezgakka tugri keladi. Shuningdek bezgakning ogir asoratlari: bezgak komasi, gemorragik sindrom, algid, gemoglobinuriya, utkir buyrak etishmovchiligi xam tropik bezgak okibatidir.

Tropik bezgakda koma xolati boskichma - boskich rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Boshlanishida bosh aylanib, bosh ogrigi intensiv. kuchaya boradi, bemor kayt kila boshlaydi, kuvvatsizlanadi, shalpayadi, savollarga javob bergisi kelmaydi, tez - tez uykuga ketib koladi, lekin esi uzida buladi. Pay reflekslari saklangan buladi G’somnolensiya boskichiG’. Bir necha soatdan sung soporoz boskichiga utadi: bu boskichda bemor kuprok uxlaydi, esi kirdi-chikdi bulib koladi, shaytonlaydi, pay reflekslari oshadi, patologik reflekslar paydo buladi, meningizm alomatlari kuzga tashlanadi. Uz vaktida tugri muolajalar kilinmasa bemor chukur koma xolatiga tushadi: esi butunlay yukoladi, yuz terisi ok-errang tusda buladi, kuz kosasi ichiga tushib ketadi, kovoklari berkiladi, arefleksiya, gipotoniya, sfinkterlar falaji, xamda nafas olishining tezlashishi kuzatiladi. Umuman olganda bunday xolat yaxshi okibatga olib kelmaydi, lekii adekvat muolaja kilinsa sogayib ketishi xam mumkin.

Tropik algid bezgagida bemor atrofidagilarga befark karaydi, yuz kurinishi utkirlashadi, esi ueida buladi, tomiri ipsimon, terisi kukimtir, sovuk ter bilan koplangan buladi, tana xarorati pasaya boshlaydi. Reflekslar pasaygan yoki umuman yukolgan buladi.

Isitmali gemoglobinuriya tropik bezgakning kam uchraydigan, lekin ogir utadigan asoratlaridandir. Kupincha ommaviy invaziya natijasida juda kup mikdorda eritrotsitlar gemolizga uchraganda, va aksariyat G-6-FD defitsitli bemorlarda xinin va bashka ayrim preparatlar G’primaxin, sulfanilamidlarG’ kullanilganda 4-8 soat utgach rivojlanadi. Gemolizni darajasiga karab tana xarorati kutariladi, beli, talogi, jigar atrofidagi ogriklar paydo buladi. Bosh ogrigi kuchayadi. Anemiya orta boradi, kelib chikishi gemolitik sariklik paydo buladi. Oligo- va anuriya rivojlanaetganligi uchun siydik kam mikdorda kora rangli (yangi ajralgan siydikda oksigemoglobin bulgani uchun) yoki kizil vino rangida (turib kolgan siydikda metgemoglobin bulganligi uchun) buladi. Siydik tindirilganda 2 kavatga bulinadi; yukori kavati - tinik, tuk olcha rang va pastki kavati - loykalangan, kup mikdordagi detrit buladi. Siydikni umumiy tekshirganda eritrotsitlar, gialin, donachali silindrlar, oksil moddasi va gemoglobin borligi aniklanadi. Keyinchalik utkir buyrak etishmovchiligi rivojlanadi va ulim bilan yakunlanishi mumkin. Gemoglobinuriya ommaviy parazitemiya natijasida rivojlanganligi uchun va birinchi galda parazitlar kirgan eritrotsitlar parchalanganligidan yugon tomchida va surtmada parazitlarni juda kiyinchilik bilan topiladi, okibatda tashxis kuyish kiyinlashadi yoki xatolikka yul kuyishga sababchi buladi.

Tropik bezgak ayrim xollarda ich terlamaga uxshash bulib utadi. Bunda tana xarorati uzok vakt yukori darajada kutarilib turadi, bemor alaxlaydi, esi vakti-vakti bilan yukoladi.

Bezgak gemorragik sindromli asoratida teri ostita, kuz pardasiga kon kuyiladi, kon aralash kayt kiladi, burnidan, bachadondan, me’da va ichakdan, buyrakdan kon ketadi, ba’zan miyaga kon kuyiladi.

Bezgak kasali boshka bakterial, virusli va parazitar kasalliklar bilan birgalikda xam kechishi mumkin. Xomilador ayollarda ogirrok utadi. Kupincha bemor sargayib ketadi, kamkonlik xollarida kuprok uchraydi, korin bushligiga assitik suyuklik yigiladi, tanasida shishlar paydo buladi. Xomilali aellarda xomilasiz ayollarga nisbatan 2-3 marotaba kup letallik kuzatiladi yoki xomilasi zarar kuradi, nobud buladi, kunidan avval tugiladi. Bezgak bilan ogrigan ayollardan tugilgan chakaloklarning uchdan biri nobud buladi. Kupincha chakaloklar tugma bezgak bilan tugiladi.

Tugma bezgak. Bolaga bezgak onadan yuldosh orkali utishi mumkin. Bunday bola tugilganda nimjon, jigari va talogi kattalashgan buladi. Konidan bezgak plazmodiylari topiladi.

Kupincha bezgak bolaga onadan tugilaetganda yukadi. Bunday xollarda bola tugilgach, bir necha xafta utgandan keyin kasallik boshlanadi. Unda xarorat kutariladi, jigar, talok katta buladi, bola ozib ketadi, usishdan orkada koladi.

Shizont bezgagi. Shizont beegagini odamlarda bezgakni kuzgatuvchi xamma plazmodiumlar chakirishi mumkin, lekin kupincha turt kunlik bezgak kuzgatuvchisi Pl.malariae kuzgatadi. Kasallik bola tugilayotganda, ukol kilinganda va boshka manipulyatsiya vaxtida yaxshi sterilizatsiya kilinmagan instrumentlar orkali, gemotransfuziya vaktida (agarda kon yashirin Pl.malariae parazitni tashuvchi donordan olingan bulsa) yukadi. Tropik bezgakni kuzgatuvchisi yuldosh orkali, bola tugilayotganida yukadi va tugma bezgak rivojlanadi. Gemotransfuziyadan sung rivojlanadigan bezgak yashirin davridan G’bir necha kunG’ keyin plazmodiumni turidan katiy nazar «klassik» sinxron paroksizmal isitma bilan boshlanadi va anemiya, jigarni, talokni kattalashishi bilan ifodalanadi. Kupincha ogir utib, okibati yaxshi bulmasligi mumkin. Tibbiyot asboblari orkali yukkanda kasallikni yashirin davri 3 oygacha chuzilishi mumkin.

Chuzilgan bezgak. Chuzilgan bezgak fakat kup marotaba buladigan reinfeksiya eki superinfeksiya natijasida rivojlanadi va kupincha endemik uchogda uchraydi. Superinfeksiya parazitning boshka shtammi kuzgatgan bezgak tugamasdan oldin yuz beradi. Reinfeksiya esa, birinchi bezgak kasalligi tugagach kup utmay usha shtamm plazmodiumi kaytadan yukishi natijasida yuz beradi. Shunday kilib, kisman rivojlangan immunitet fonida super va reinfeksiya xyasobiga bezgak uzok yillar davom etib visseral uzgarishlarga olib keladi. Shuning uchun jigarnn, talokni xajmini kattalashishi, surunkali gepatit, jigar fibrozi, splenit, nefropatiya, anemiya, nevrit belgilari, vakti-vakti bilan bezovta kiladigan isitma xuruji xarakterlidir.

Parabezgak. Bezgak bilan ogrigan odam davolanmaganda eki davolash etarli bulmaganda isitma xurujlari tuxtab, organizmdan parazitlar yukolib ketgach, bezgakni okibati sifatida turli funksional va organik uzgarishlarni kuzatilishi parabezgak deb yuritiladi. Masalan, jigar sirrozi, splenomegaliya, anemiya, vegetonevrozlar va boshkalar shular jumlasidandir.

Okibati. Epidemiyadan tashkari vaktda 0,2-1% gacha ulim xollari kuzatilsa, epidemiya davrida bu kursatkich 3-5% dan 20-40% gacha kutariladi.

Bezgak turgun immunitet koldirmaydi. Kasallik kaytalanishlar bilan utishi mumkin, ular 1-2 oy utgach G’erta kaytalanishlarG’ sodir buladi.

Tashxisoti. Bezgak tashxisoti epidemiologik va kasallik anamneziga, klinik manzarasiga, umumiy kuruvdan olingan ma’lumotlarga asoslanadi xamda laboratoriya usullari bilan tekshirish olib borib tasdiklanadi. Tashxis kuyish kasallik notipik kechganda murakkablashadi. Epidanamnezda bemorni endemik uchogda bulganligi, chivin chakkanligi, kon kuyilganligi eki tibbiy muolaja kilinganligi tugrisidagi ma’lumot muxim urin egallaydi. Shu kasallik uchun tipik xurujlar bulganda bezgakni aniklash kiyinchilik tugdirmaydi. Birok tugri navbatlashib turadigan xurujlar bulmaganda yoki xarorat doimiy xarakterda bulganda xatto epidemiologik shart sharoitlar bulganida xam, bu kasallikka tashxis kuyish kiyin. Lekin shunday xollarda xam xar 2 soatda xarorat ulchab turilsa, tana xaroratidagi uzgarishlardan kandaydir konuniyatni ilgab olish mumkin. Xatto tipik klinik manzarada xam bezgak tashxisini tasdiklash maksadida mikroskop ostida bezgak plazmodiumlarini topish uchun konni G’surtma, yugon tomchiG’ tekshirish zarur.

Bezgak plazmodiysi bemor konida doimo bulishi tufayli tekshirish uchun konni istalgan vaktda tana xarorati meyorida bulganda xam, xuruj vaktida xam olish mumkii. Konni tekshirish bezgak tashxisini aniklashgagina imkon bermay, balki plazmodiyning turt turidan kaysi biri kasallik kuzgatganini aniklashga kumaklashadi. Xamma xollarda, jumladan, bezgak komasida xam konda plazmodiyni topish tashxis kuyishda xal kiluvchi axamiyat kasb etadi.

Parazitologik tekshirish uchun bemordan olingan kapillyar koi yoki venoz kondan foydalaniladi. Bemordan olingan kondan yugon tomchi va surtma tayyorlanadi. Yugon tomchini 1,5 sm diametrda tayyorlab, kuritib sungra Romanovskiy-Gimza usulida buyaladi. Yupka surtmani kuritib bulgach, 3 minut davomida metil spirtida eki 10 minut davomida etil spirtida fiksatsiya kilinadi, sungra buyaladi. Buyab bulgach suv bilan yaxshilab yuvib, kuritib, imersion sistema bilan mikroskop ostida kuriladi G’okulyar 7X, ob’ektiv 90XG’. Xar bir preparatdan 100 ta katak kuriladi plazmodiylarni kichikrok maydonidan topilishidan kat’iy nazarG’ aks xolda kombinatsiyalashgan invaziyani aniklashga imkon bulmaydi. Yugon tomchida parazit 40 marotaba kup aniklanadi, lekin kaysi tipga mansubligini bilish kiyin bulgani uchun surtma kuriladi. Konda bezgak bor yoki yukligi xakida anik fikrga kelish uchun bir kunda 4-6 marotabagacha namuna kilish mumkin. Plazmodiyning kaysi turi kasallik kuzgatganini bilish ularning morfologik tuzilishidan foydalanamiz. Bezgak plazmodiysining kondagi mikdorini va uning rivojlanishning kaysi fazasida ekanligini aniklash xam katta klinik axamiyatga ega. Chunki konda shizontlarni bulishi va parazitemiyani intensivligi katta bulsa emon okibatlardan darak beradi. Parazitemiyani intensivligi yugon tomchi kuraetganda bitta katakda nechta parazit borligiga boglik: 1-10 plazmodiy 100 ta katakda bulsa 1mkl konda 5-50 ta parazitga tugri keladi(Q); 1-10 plazmodiy 10 ta katakda bulsa 1 mkl konda 50-500 ta parazitga tugri keladi (QQ); 1-10 plazmodiy 1 katakda bulsa 1 mkl konda 500-5000 ta parazitga tugri keladi (QQQ); 10 va undan ortik plazmodiy 1 katakda bulsa, 1 mkl konda 5000 va undan ortik parazit buladi (QQQQ). 1 mkl konda 100000 dan ortik plazmodiy bulsa, yoki 5% dan kup eritrotsitlar jaroxatlangan bulsa, bezgak noxush okibatlar bilan tugashi mumkin.

Serologik tekshiruv (RNIF, RIF, REMA, RNGA va x.k.) donorlar tanlab olishda, bezgakni notipik, latent formalarini aniklashda xamda zndemik uchogda odamlar nechoglik jaroxatlanganligini bilish bilan kullaniladi.

Gemogrammada anemiya (anizopoykilotsitoz, retikolotsitoz) belgilarinn aniklash, leykopeniya va nisbiy limfotsitozlar xam tashxis kuyishda katta axamiyatga ega.

Takkoslash tashxisoti. Bezgakni tumov va boshka URVIlar bilan, UIK, ich terlama, leptospiroz, VG ni ogir formasi, kora oksak, sepsis, siydik yullari va billiar sistema infeksiyalari, kon kasalliklari, arbovirusli kasalliklar, rikketsiozlar, spiroxetozlar, kaytalama tiflar va sistemali gemorragik kasaliklar bilan takkoslanadi.

K.M. Loban G’I983G’ bergan ma’lumotlariga karaganda, keyinchalik laboratoriya tekshirish usullari bilan tasdiklangan bezgakni 25% xollarida tumov tashxisi bilan kasalxonaga yullanma berilgan. Kupincha, tumov tashxisi, bemorlar kasallikni boshlangich G’1-5 kunlaridaG’ davrida murojat kilganlarida poliklinika vrachlari tomonidan kuyilgan. Lekin kasallikni uxshash belgilari G’kasallik utkir boshlanishi, sovuk kotib titrash, tana xaroratini kutarilishi, bosh ogrigi, mialgiya, bel ogrigi, uchuk toshishG’ bulishiga karamasdan tumovda bezgakdan ularok tananing umumiy zaxarlanishi kuchlirok buladi, boshni asosan peshona va chakka kismi ogriydi, kuvvatsizlik isitma tushgandan sung xam saklanib koladi, yuz terisi kizargan buladi, yoruglikka yaxshi karay olmaydi, kuz kosasini xarakatlantirganda ogrik sezadi, nisbiy bradikardiya, yukori nafas yullarini shamollashi, burun bitish, yutal, tomok shillik kavatlarini yalliglanishi, yumshok tanglaydi Morozkin belgisi musbat bulishi, kon’yunktivit va rinit belgilarining bulishi, jigar va talok xajmini meerida bulishi xarakterlidir. Epidanamnezda olingan ma’lumotlar va bemorni konidan tayyorlangan cyptma va yugon tomchini bezgak plazmodiumlariga tekshirish tashxisni tugri xal kilishda asosiy urinni egallaydi.

Ich terlamo va paratif V kasalliklarida bezgakdan fark kilib prodrom davri uzokrok G’7 kungachaG’ buladi, kasallik sekin astalik bilan boshlanadi, bosh doimo, leknn engilrok ogrib turadi, ishtaxasi yukoladi, til xajmi kattalashgan, kurukrok, chetida tish urni tushib kolgan, usti kulrang, kungir rangda karashlangan, cheti va uchi karashlanmagan buladi, boshlanishida bemorni ichi bir - ikki marotaba noxot shurvaga uxshash ketishi mumkin, keyinchalik kabziyat bilan almashadi, korni dam buladi, Padalki belgisi musbat buladi, jigar xajmi kattalashadi, kukrak va korin terisida rozeolali toshmalar paydo buladi G’kasallikning 8-9 kunlariG’ va bemor alaxlay boshlaydi. Vidal reaksiyasini kuyish va konni, najasni, peshobni bakteriologik usulda tekshirish tashxisni tugri kuyishda asosiy urinni egallaydi.

Koraoksak kasalligida bezgakdan fark kilib isitmasi baland bulishiga karamay bemorni axvoli konikarli buladi, kupincha bir necha kunlab, ba’zida oylab uz vazifasini ado etib yuraveradi, kun davomida bir necha marotaba eti uyushi sovuk kotadi, kup terlaydi, ayrim xollarda fakat ich kiyimini emas balki urin-tushagini nam bulgani uchun kuniga bir necha marotaba almashtirishga tugri keladi, periferik limfa tugunlari kattalashgan buladi, bir necha a’zo va tizimlarni kombinatsiyalashgan xolda jaroxatlanganligini kurishimiz mumkin. Kupincha tayanch-xarakat azolari, urogenital, markaziy va periferik nerv tizimilari birgalikda jaroxatlanganligi kuzatiladi. Bemor konidan surtma va yugon tomchi tayerlab bezgak plazmodiumlariga tekshirishdan tashkari serologik usulda Rayta, Xedlson, RSK, RNGA usullaridan foydalanib kora oksak kasalligiga tekshirish va Byurne sinamasini kuyish tugri tashxis kuyishni asosiy omilidir.

Sepsis xolatini bezgakdan farklashda bemor tanasini biror joyda yiringli uchogni bulishini yoki infeksiya tushgan joyni bulishini, isitmani gektik xarakterda bulishini, doimo sovuk kotib eti uyushib turishini, teri va shillik kavatlarini gemorragik toshmalar bulishini, talokni xajmi katta, lekin yumshokligi, eritrotsitlar chukish tezligini oshishi bilan birga neytrofilli leykotsitoz bulishini va nixoyat kondan sepsisga sabab bulgan mikroorganizmni ajratib olinishini axamiyati bor.

Visseral leyshmanioz kasalligini juda kup belgilari bezgakka uxshaydi, shuniig uchun «xar bir visseral leyshmanioz kasalligini boshlangich davrida bezgak deb tashxis kuyiladi» G’Tareev E.M. 1946G’. Visseral leyshmaniozni bezgakdan farki shundan iboratki, bu kasallikda iskabtopar chivin flebotomus chakkan joyda papulasimon birlamchi affekt buladi, kasallik asta-sekinlik bilan boshlanadi, bemorni mazasi kochib, tinkasi kuriydi, buyrak usti bezining faoliyati tushishi xisobiga terisi farfor rangda buladi, remittirlangan notugri isitma bir necha kundan bir necha oygacha davom etadi, limfa tugunlari kattalashgan buladi, jigar va talok, ayniksa keyingisi kattalashgan buladi, talok xisobiga bemor korni kattalashib ketadi, portal gipertenziya boshlanib, assit paydo buladi, terminal davrda bemor juda ozib ketadi, mushaklar tonusi pasayib ketadi, murtak bezida ogizni shillik kavatida va milklarda nekroz boshlanadi, konda leykopeniya, granulotsitopeniya, anemiya, giperproteinemiya kabi uzgarishvar ruy beradi.

Endemik kaytalama tif kana chakkanda yukadi, kaia chakkan joyda birlamchi affekt G’'nuktaga uxshash kon kuyiladi, atrofi gemorragik gardish bilan uralgan buladiG’ papula paydo buladi, 8-10 marotaba xuruj buladi va xar bir xuruj bir necha soatdan 2-8 kungacha davom etadi, aporeksiya 1-8 kungacha davom etadi, xuruj paytida konda leykotsitoz, limfotsitoz, monotsitoz va eozinofiliya kabi uzgarishlar ruy beradi.

Ayrim xollarda epigastral soxada, kobirga ostida ogrik bulishi kungil aynab kayt kilishi, najasini suyuk kelishi, kuz ok pardasida sariklik paydo bulishi, jigar xajmi kattalashib peshobni tuklashishi ovkat toksikoinfeksiyasi, ichburug yoki virusli gepatit deb yanglish tashxis kuyishga sabab buladi.

Aniklanmagan va uzok davom etayotgan kamkonlik alomatlari rivojlana boshlaganligi, jigarni va talokni kattalashganligi uchun kon kasalliklari bulsa kerak deb uylab xatolikka yul kuyish mumkin. Shuning bilan birgalikda bezgakni limfogranulematoz, gemolitik anemiya va xar xil genezli splenomegaliyadan farklab olishimiz zarur. Bunday xollarda konni va suyak kumigidan olingan punktatni strukturasini xamda morfologik tarkibini G’iloji bulsa limfa tugunlaridan va talokdan olingan punktatni xamG’ urganish bilan birga, kup marotaba kayta-kayta konda plazmodium bor yoki yukligini tekshirish eng ishonarli usul xisoblanadi.

Bezgak komasini shunga yakin patologik xolatlardan - kandli diabet komasi, uremik koma, gipermik koma, jigar komasi, eklampsiya xolati va meningokokk infeksiyasida kuzatilishi mumkin bulgan komalardan xam farklab olish kerak. Eig asosiy kiyinchilik bemorni anamneziga tegishli ma’lumotlarni tulaligicha ola olmasligimiz bulganligi uchun asosiy bilimimizni va tadbirkorligimizni anik va puxta olib borilayotgan umumiy kurikdan va laboratoriya tekshiruvidan olinayotgan ma’lumotlarga karatishimiz kerak.

Kandli diabet komasi konda insulin etishmaganligidan glyukoza etarli xazm bulmasligi okibatida kandni mikdori oshib ketishi natijasida rivojlanadi va modda almashinuvi buzilishi xisobiga giperketonemiya, giperglikemiya, psherosmolyar, giperlaktatsidemiya xolatlari kuzatiladi. Bunday xolatga tushgan bemorlardan markaziy nerv tizimini xamma faoliyati G’buziladiG’ pasayadi, xamma mushaklar tonusi pasayadi, nafas etishmaydi, tomir urishi tezlashadi, korzchigi kengayadi, terisi va shillik kavatlari kuruk buladi, siydik kam ajraladi, yoki umuman siymay kuyadi, reflekslar pasayib ketadi, yoki umuman yuk buladi, tutkanok tutada, meningial belgilar paydo bula boshlaydi, tanasini xarorati kutarilishi mumkii, konda va siydakda kand mikdori oshib ketadi, nafasdan atseton xidi keladi. Jigar va talok kattalashmaydi.

Uremik koma surunkali buyrak kasalligiga duchor bulgan bemorlarda buyrakning faoliyatini pasayishi okibatida kelib chikadigan xolatdir. Uremik komaga duchor bulgan bemorlarda konda kislota-ishkorli xolatni va elektrolitlar muvozanatini buzilishini, disproteinemiya, gipoksiya, xolatlari kuzatiladi. Bemorni rangi uchadi, tanasida shish paydo buladi, siydik ajralib chikishi tuxtaydi, pay reflekslari oshib ketadi, mushaklari titrab turadi, bemor Cheyn-Stoks yoki Kussmaul tipida nafas oladi, korachigi kiskarib kurishi kiyinlashadi, arterial kon bosim kutariladi, anemiya va azotemiya rivojlanadi, nafasidan siydik xidi keladi, siydigida oksil modda va neytrofilli leykotsitlar buladi.

Gipertermik koma bemor organizmini xaddan tashkari kizib ketishi natijasida asta sekinlik bilan boshlanadi, suv va alektrolitlarni almashinuvi buziladi, sirkulyator uzgarishlar ruy beradi, perivaskulyar, peritsellyular shishlar, miya shishi kuzatiladi, bemorni tanasi xarorati kutarilib yuz terisi va tanasini ayrim joylari kizaradi, tomir urishi tezlashadi, nafas olishi ogirlashadi, arterial kon bosim pasayib, siydik ajralishi kamayadi.

Jigar komasi virusli gepatit yoki surunkali gepatit kasalliklari gepatotsitlarni nekrozga uchrashi okibatida sekin astalik bilai yoki utkir boshlanadi, bemor sargayib ketadi, tomir urishi sekinlashadi, jigarni xajmi kichiklashib ketadi, xolemik kon ketish, terida gemorragik belgilar paydo buladi, goxida assit rivojlanadi, konda bilirubinni, transaminaza fermentlarini, azot mikdori oshadi, protrombinni, kand moddasini, xolesterinni mikdori kamayadi.

Eklampsik koma xomilador ayollarda kechikkan toksikozni okibati sifatida arterial kon bosimini kutarilishi bilan birgalikda kuzatiladi, bemorni terisi kuruk buladi, xarorati kutariladi, yuz terisi kukara boshlaydi, mushaklarni tonusi orta boshlaydi, trizm paydo buladi, bemor tirishadi, kuz korachigi kichrayadi, tomir urishi sekinlashib bemorni nafas olishi kiyinlashib apioz xolatini oladi.

Meningokokk infeksiyasida uchraydigan koma meningit belgilari asosida utkir boshlanadi, kattik bosh ogrigi, tana xaroratini kutarilishi, kungil aynab kayt kilish, titrab sovuk kotish, ensa mushaklarini tortishishi bilan birga Kernig va Brudzinskiy belgilari yakkol aniklanadi, talvasa kattalarga karaganda bolalarda kuprok buladi. Bosh miya juft nervlarining zararlanishiga oid belgilar paydo buladi: anizokoriya, konvergensiya, akkomodatsiyani buzilishi, kuzni gilay tortishi, strobizm shular jumlasidandir. Orka miya suyukligini tekshirish muxim axamiyatga egadir.

Gemolitik koma gemolitik anemiya bilan kasallangan bemorlarda gemolitik kriz paydo bulganda kuzatiladi, bemorlar sariklik alomatlari kuchaya borishi bilan birga isitmasi kutariladi, nafas olishi tezlashadi, mushaklarida ogrik seza boshlaydi, tomiri tez ura boshlaydi, bemor kollaps xolatiga tushadi. Konda gipoxrom anemiya, kizilkon tanachalarini mikdori 1 mln.gacha pasayib ketadi, eritrotsitlarni osmotik chidamliligi pasayib ketadi, giperleykotsitoz, azotemiya, ozod bilirubinni va gemoglobinni mikdori oshib ketadi, yugon tomchi va surtmani bir necha marotaba plazmodiumga tekshirish tugri tashxis kuyishga yordam kiladi.

Davosi. Bezgak bilan ogrigan bemorlarning davolash vaktli, uz vaktida boshlanib xar tomonlama va sistemali ravishda olib borilishi shart. Muolaja boshlashda bizning oldimizga kuyilgan maksad eritrotsitlar shizontlarga karshi dorilar bilan paroksizmal xurujni tuxtatish. Chivin chakkanda unga bezgakni kuzgatuvchi utmasligi uchun bemorning konidagi gametotsilarga karshi dorilar bilan ularni kirish, kaytalanishni oldini olish maksadida xujayra parazitiga karshi muolaja olib borish. Yukorida kayd kilinganlardan kelib chikib bezgakka karshi kullaniladigan kimyoviy dorilarni 3 turga bulamiz: 1. Gematoshizotroplar - eritrotsitlarda jinssiz rivojlanish davrida yashayotgan plazmodiylarga ta’sir kiluvchi dorilar G’delagil, xloroxin, plakvenil, amiodiaxin, xinin, pirimetamin, mepakrin, proguanil, mefloxinG’; 2. Gistoshizotroplar - tukima shizonti davridagi parazitlarga ta’sir kiluvchi G’primaxin, xinotsid, primetamin, proguanilG’ bulardan proguanil uch kunlik va ovale bezgagini gipnozoitlariga ta’sir kilmaydi; 3. Gametroplar - bezgak parazitining jinsiy formalariga ta’sir kiluvchi dorilar. Uz ta’siriga karab 2 guruxga bulinadilar: aG’ anofeles organizmida gamontlarni rivojlanib sporozontlarga aylanishini karshilik kiladigan dorilar (sporontotsid dorilar - primetamin, proguanil); bG’ bemor konida gametotsitlar uldiruvchn dorilar (gametotsid dorilar - primaxii, xinotsid).

Tetratsiklin xosilasi (doksitsiklin va b.), sulfanilamidlar (sulfadoksin da b.) va sulfonlar (dapson, atsedapson va b.) xam bezgakni davolashda kullaniladi, birinchisi asosiy shizotrop dorilar (fansidar, fansimef, metakelfin) bilan birgalikda kullaniladi.

Bemorning gemoparazitga tekshirish uchun kon namunasini olib bulgandan sung tezlikda paroksizmal xurujnn tuxtatish uchun muolaja boshlanishi kerak. Bezgakni tropik, turtkunlik xamda uchkunlik bezgakni shizont formalarida paroksizmal xurujni tuxtatishga muljallangan muolaja - radikal muolaja xamdir. Uchkunlik va ovale bezgagida radikal davolashga bezgakni kaytalanishiga karshi gistoshizotrop dorilar berilgandan sung erishiladi.

Xurujga karshi muolajada kupincha xloroxindan (delagil) foydalaniladi. Xloroxin - unga uxshash kristalsimon, achchik, xidsiz, suvda yaxshi eruvchan, parchalanib ketmaydi. Tugmacha (0,25g) va 5%li eritma xolida ampulada 5ml dan ishlab chnkariladi. Oshkozon va ingichka ichak shillik kavati orkali tez va tulik suriladi. Bir iecha dakikadan sung konda paydo buladi va kup mikdorda jigarda, eritrotsitlarda, upkada, buyrakda va yurak mushaklarida tuplanadi. Bu a’zolardagi mikdori kondagiga karaganda 200-500 marta kup buladi. Bemor organizmidan juda sekinlik bilan ajralib chikadi. Oxirgi marta kabul kilingandan sung I xaftadan keyin bemor tanasidagi suyukliklarda dorining mikdori 50%ga kamayadi. Delagil bilan muolaja kilingandan sung 50% bemorlarda 24 soatdan keyin kolganlarida 48-72 soatdan sung tana xarorati meeriga kaytadi. Chunki mana shu davr ichida kondagi plazmodiylar batamom ulib buladi.

Xloroxin bilan davolash kursi uch kunlik va ovale bezgagida 3 kun, tropik va turtkunlik bezgakda 5 kun davom etadi. Birinchi sutkada ovkatdan sung 1,0 gr G’4 tab.G’, 6-8 soatdan sung 0,5 gr G’2 tabG’. Ikkinchi, uchinchi kunlari 0,5gr G’2 tabG’dan kuniga bir maxaldan beriladi. Shunday kilib davolash kurslik dozasi uchkunlik va ovale bezgagida 2,5gr. Tropik va turtkunlik bezegakda turtinchi va beshinchi kunlari 0,5gr dan G’2 tab.G’ kuniga bir maxaldan beriladi. Demak bezgakni bu formalarida kurslik dozasi 3,5gr. Delagil kabul kilayotganda kuprok suv ichish tavsiya etiladi. Ayrim xollarda muolaja davomida kungil aynash, kayt kilish, terisi kichishishi, dermatit va boshka tez utuvchi nojuya ta’siri okibatlari kuzatiladi. Bemor kayt kilganda delagilning boshlangich mikdori tomir orkali yuboriladi: 1 yoshdan katta bolalarga 5 mgG’kg, katgalarga 20 mgG’kg xisobidan 5% eritmasidan.

Amodiaxin kattalarga birinchi kunda ikki kabulda 3 tabletka; 2-3 kunlari bir kabulda 2 tabletkadan. Amodiaxin bolalarga xuddi xloroxindek mikdorda beriladi.

Xloroxin paroksizmal xurujni juda tez tuxtatadi, xamda 24-48 soat davomida eritrotsitlardagi bezgak parazitini yuk kiladi.

Uchkunlik va ovale bezgagini radikal davolash uchun gistoshizotrop dorilardan primaxin yoki xinotsid berilishi kerak. Bu dorilar xingamin bilan birga yoki xingamin berib bulgandan sung tavsiya etiladi. Primaxin bilan davolash kursi 14 kun davom kiladi. Sutkali mikdori 27mg ni ovkatdan keyin bir yoki uch kabulda ichiladi.

Bezgakning tropik va turtkunlik formasida primaxin 15mg dan 3 kun davomida bir martadan yoki bir kunda bir kabulda 45 mg beriladi.
Dorilarga chidamli shtammlar bilan kuzgatilgan tropik bezgakni davolash usullari.

Dorilarga chidamli bezgak parazitining ikki guruxga bulinadi: birlamchi va ikkilamchi. Birlamchi chidamliligi shu shtammning genetik tuzilishidan kelib chikkan bulib, dorilarni kullash boshpanishidanok ma’lum buladi. Ikkilamichi yoki orttirilgan chidamlilik boshlanishida yaxshi tasir kilaetgan dorilarni malum bir davr kullanilgandan keyin nomoyon buladi. Kupincha tartibsiz kullanilganda.

Uch kunlik, ovale va turtkunlik bezgaklarda 4-aminoxinolin xosilalariga chidamli shtammlar yuk. Shuning uchun bu bezgak turlari xingamin bilan yaxshi davolanadi.

Xloroxinga chidamli tropik bezgakda asosan kuyidagi dorilar kullaniladi:

xinin, mefloxin, sulfanilamidlar, sulfonlar, primetamin, trimetoprim va tetratsiklin. Yoki birlashtirilgan dori vositalar - fansidar, fansimef, metakelfin, daraxlor, kamoprim va b.

Xinin kattalarga sutkasiga 2,0gr dan 3 kabulda ichishga, bolalarga 10mgG’kg dan sutkasiga, 7-10 kun davomida. Yoki 3 sutka davomida 2gr dan xinin va 1,0gr dan tetratsiklin yoki 0,2gr dan sutkasiga doksatsillin 7-10 kun davomida. Yoki sutkasiga 2,0gr dan xinin 3 kun va fansidar (I tabletkasida 0,5gr sulfadoksin va 0,025gr primetamin) 3 tab. bir kabulda, bolalarga 6 xaftalikdan to 4 yoshlikgacha - ½ tab., 4-8 yoshlikga – ¾ tab., 8-14 yshda - 1-2 tab. sutkasiga bir kabulda. Metakelfin G’sulfalen va primetaminG’ xam xudda shunday sxema buyicha beriladi. Fansidar mefloxin bilan birgalikda fansimefa G’I tabletkasi 0,25 mefloxin, 0,5gr. sulfadoksin va 0,025gr. primetaminG’ xolida 2-3 tabletkasini bir kabulda ichilsa juda yaxshi natija beradi.

Xloroxinni G’delagilG’ 5% eritmasi ampulada 5ml dan ishlab chikariladi. Bezgakni xloroxinga sezgnr shtammi kuzgatgan ogir formasida sutkasiga 20-ZOmgG’kg xisobida 6-8 soat oralab 3 kabulga bulib tomirdan yoki mushakka yuboriladi. Tomirdan yuborilganda 250-500ml izotonik glyukoza eritmasiga kushib minutiga 40-60 tomchidan yuboriladi. Yosh bolalarda kollapsni oldini olish maksadida fakat mushakka yuboriladi (8-10mgG’kg yoki 0,2mlG’kg 5% li eritmasidan).

Muolajani 2-3 kuni bulishiga karamasdan konda bezgak parazitini mikdori yukori darajada bulsa, bu xloroxinga chidamli shtammliligidan darak beradi. Bunday xollarda xloroxinni boshka dorilar, jumladan, xinin yoki fansidar bilan almashtirish kerak. Xininni 3 xil tuzi bor: xinin sulfat, xinin gidroxlorid va xinin digidroxlorid. Xinin sulfat va xinin gidroxlorid -poroshok, tabletka va kapsulada chikariladi, xinin digidroxlorid esa 25-50% eritma xolida 1ml li ampulada chikariladi. Xinin kattalarga xam yoshlarga xam bir kabulga 5-l0 mgG’kg dan 6-8 soat oralab sutkasiga 3 marta glyukozaning 250-500 ml izotonik eritmasida minutiga 40-68 tomchidan tomir ichiga yuboriladi. Bemorning axvoli yaxshilangandan sung xinin ichishga buyuriladi. Bir vaktning uzitda patogenetik muolaja xam olib boriladi: gemodez, poliglyukin, reopoliglyukin, tuzli eritmalar, glyukokortikosteroidlar, osmotik diuretik (mannitol sutkasiga 1-ZgrG’kg) va saluretik (laziks sutkasiga 1-2 mgG’kg), natriy gndrokarbonati, yurak va kon tomir faoliyatini yaxshilovchi dorilar, vitaminlar, kon va kon preparatlari, gemodializ yoki peritoneal dializ. Imkon bulsa tugridan tugri kon almashtirish kerak.

Gemoglobinuriya rivojlansa darrov shokka karshi olib boriladigan xamma muolajalarni kilish zarur, gemodializ yoki gemosorbsiya, gemoliz chakirishi mumkin bulgan dorilarni darxol tuxtatiladi, 10-20mlG’kg xisobidan yangi donor konidan yuboriladi. Miya moddasini shishi va bukishiga karshi, yalliglanish xodisalarini oldini olishni ta’minlaydigan kompleks muolaja utkaziladi. Sun’iy ventilyatsiya kilinadi yoki bemor barometrik kameraga joylashtiriladi.

Profilaktikasi. Tropik bezgakni boshidan kechirgan odamlar 1½ yil mobaynida, uch kunlik bezgak bilan ogrib utgan shaxslar 2½ yil mobaynida dispanser nazoratida buladilar.

Bezgak jixatidan notinch bulgan joylarda shaxsiy profilaktika utkaziladi. Shu maksadda xloroxin 0,5gr. yoki fansidar 1 tabletka yoki metakelfin 1 tabletka yokn mefloxin 1,5gr. bir martadan xaftasiga kabul kilinadi. Ximiopreparatlar endemik uchokka ketishdan 4-5 kun oldin, endemik uchokda bulgan davrda xar xaftada bir martadan va endemik uchokdan chikkach 4-8 xafta davomida xaftasiga bir marotabadan kabul kilinadi. Bezgakni shizont formasini oldini olish uchun donor tanlashda turt kunlik bezgak bilan ogriganlarni, serologik analizi musbat bulganlarni xamda zndemik uchogda 3 yil yashab kaytib kelganlarni kon olishdan chetlatiladi.

Chivin kupayadigan joylarni yukotish, botkokliklarni kuritish va suv xavzalarini tozalash va chukurlashtirish ishlarini olib borish kerak. Chivin uchib kirmasligi va chakmasligi choralari kuriladi. Chivin lichinkasiga karshn kurashishda biologik usullardan foydalaniladi. Lichinka iste’mol kiladngan gidrobionlar G’lambuzia affinis baligi, karp, yoshrok amur baligiG’, antagonistlar G’nermetinga uxshash nematodalarG’, lichinkalar uchun patogen xisoblangan zamburuglar G’mikrosporiya – Nosena algeraeG’ va B.Tharingiensis bakteriyasi. Sporozoitlarga, merozoitlarga va shizovtlarga karshi vaksina kullash xam yaxshi natija beradi.