Toshkent tibbiyot akademiyasi farmakologiya

49. Синергизм ва унинг турлари
 
Birga qo'Uangan moddalarning o'zaro ta‘siri tufayli bitta modda ikkinchi moddaning
ta‘sirini oshirishi sinergizm (yunoncha ―syn‖ -birgalikda, ―ergo‖ — ishlash) deb ataladi. 
Sinergizm dori moddalarining jamlanishi va potentsirlashi tufayli yuzaga chiqadi. Tkki 
yoki birnecha dori qo‗shib yuborilganda, ulaming umumiy ta‘siri ayrimlarining oddiy
arifmetik yig‗indisidan iborat bo'ladi. Bu holat oddiy jamlanish deb ataladi. Agar qo'shib 
yuborilgan moddalarning ta‘siri oddiy jamlanishdan oshsa, potentsirlash deb
ataladi. Qo'shma ravishda yuborilgan dori moddalarining kuchi bir xil substratga ta‘sir 
etishi tufayli oshsa, bevosita sinergizm, arap ular har xil substradarga ta‘sir etib, kuchi 
oshsa, bilvosita sinergizm deb ataladi.Agar ikkita moddaning ta‘siri organizmda qarama-
qarshi jarayon hosil qilsa yoki ulaming ta‘siri tufayli organizmning faoliyati qarama-

---

58 
qarshi yo'nalishda o'zgarsa, bunday holat antagonizm deb ataladi. Antagonizm 
(yunoncha ―anti‖— qarshi, ―agon‖—kurash) ham bevosita va bilvosita turlarga
bo'linadi. Organizmga qarama-qarshi ta‘sir ko'rsatadigan dori moddalari kuchiga qarab, 
antagonizm ikki taraflama va bir taraflama bo'lishi mumkin.Tkki taraflama antagonizmda 
ikki modda ham bir xil qarama- qarshi kuchga ega bo'ladi. Bunga narkotik moddalar va 
korazolning markaziy nerv sistemasiga ta‘sirini misol qilib keltirish mumkin: narkotik
moddalar susaytirgan markazlami korazol qo'zg'atadi, korazol qo'zg'atgan nerv 
sistemasini narkotik moddalar susaytiradi.Bir taraflama antagonizm — turli kuchlaming 
qarama-qarshi ta‘sir ko'rsatishidir. Odatda susaytiruvchi yoki falajlovchi zaharlar g'oyat
kuchli qarshi ta‘sir ko'rsatadi. Masalan, karbaxolin ichakning silliq mushaklarini
qo'zg'atadi va tonusini oshiradi, atropin esa shu mushaklami bo'shashtiradi: atropin
ta‘sirini karbaxolin o'zgartira olmaydi, chunki atropin kuchli hamda katta qarama-qarshi 
kuchga ega. Atropin esa karbaxolin ta‘sirini o'zgartira oladi. 
Dori moddalarining bir-biriga bo'lgan antagonizmi asosan moddalar bilan o'tkir 
zaharlanganda qo'llanadi. Sinergoantagonizm degan tushuncha ham bor, bunda qo'shib 
berilgan moddalarning bir xil ta‘sirlari kuchayadi, boshqa ta‘sirlari kamayadi. Masalan, a
adrenoblokatorlar ta‘sirida adrenalinning a adrenoretseptorlarga bo'lgan ta‘siri 
kamayadi, (3 - adrenoretseptorlarga bo'lgan ta‘siri yuzaga chiqadi.Demak, bir nechta dori 
moddalar birga qo‗llanganda ular bir-biriga mos kelishi, ulaming ta‘sir kuchi oshishi,
zaharliligi kamayishi mumkin. Shu bilan birga dori moddalar bir-biriga mos kelmasligi 
ham mumkin. Masalan, depolyarizatsiyalovchi kuraresimon moddalar
antixolinesteraz moddalarga, P-adrenoblokatorlar — adrenalinga,
simpatolitiklar — simpatomimetiklarga (efedrin), ftorotan —
adrenalinga, atsetilsalitsilat kislota — antikoagulyantlarga,
neyroleptiklar — etil spirtiga, penitsillin — tetrateiklinga,
sulfanilamidlar — novokainga mos kelmaydi, shu sababli ulami birga
qo'llab bo‗lmaydi. 
Bir nechta dori moddalari birga qo‗Ilanganda ulaming bir-biriga
bo‗ladigan o'zaro ta‘sirini (farmatsevtik, farmakokinetik,
farmakodinamik), mos kelish-kelmasligini bilish, o'rganish va
amaliyotda ularga rioya qilish kerak.