Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

«Bir-biringiz  birlan  ittifoq  bo‘ling  va  muxolifat  qilmang,  —  tedi.  Taqi 

sadoqidin  bir  o ‘q  chiqarib  sindirdi.  Taqi  bir  necha  o ‘qni  birga  qo‘yub 

ayttikim:  «muni sindira  bilur kishi  bormu?  Hech kishi sindira  bilmadL 

Chingizxon  o ‘g ‘lonlariga  boqib  ayttikim:  «bu  o ‘qlar sizlarga  o ‘xshash. 

Agar  barchangiz  birikib,  biringizni  podshoh  qilib,  aning  tilidin

418

---

chiqmasangiz,  hech  kishi  sizlarni  sindira  hilmas.  Agar  ittifoq  qilmay 

muxolifat  qilsangiz,  bir  o ‘qni  nechuk  sindirursalar,  sizni  ham 

shundoq sindururlar»- teb yaxshi nasihatlar qildi».

Ikkinchi  bir o‘rinda Chingizxon tilidan  ishlatilgan  «biliksiz bosh, 

keraksiz  tosh»  maqolida  tuman  hokimi  dono,  xalqqa  g4amxo‘r, 

murabbiy bo4lmasa ne kerak bunday noqobil hokim va xalqqa hamda 

lashkarga  bosh  bo‘la  oladi,  ayni  choqda  esa  toshga  o‘xshatib  suvga 

otilishi mumkin,  degan g‘oya o‘z ifodasini topgan:  «Tuman aqosi va 

xazora va sa ’da da 'va har yilning avvalinda va oxirinda meni ko‘rub, 

biliklarimni  eshitsunlar  va  andin  s o ‘ng,  ul  kishilar  lashkarg‘a  bosh 

b o ‘la  bilyrlar  va  har  qachon  mundoq  qilmasalar  alar xalqqa  bosh 

bo Hmoqqa yaramas  tururlar.  Andoq  kishilar  bir  toshga  o ‘xsharkimy 

ani  bir  suvning  o ‘rtasiga  tashlagaylar.  U  botib  ketib  hech 

ko ‘rinmag‘ay...» Shuningdek,  xalq  hayotini yaxshilash  uchun zulm  va 

zo ‘rlikni,  har qanday yomonlik va yomonlarni yo ‘qotish, yaxshilikning 

g ‘alabasi 

uchun 

axloqiy 

tarbiyani 

kuchaytirish 

zarurligini 

ta *kidlaydi:  «Har  kishi  o ‘z  o ‘yini  yaxshi  saqlasa,  mamlakatimizni 

ham  saqlar».  Taqi  aytur  erdi  kim,  har  kishi  o ‘n  kishini  tartib  birlan 

yasasa,  ulug‘  lashkarni  ham  yasar  va  taqi  har  kim  yomonlikdin 

o ‘zining  ichini pok  qilsa,  mulkdin  o ‘g ‘rini  ham  pok  qilur.  Taqi  har 

kishi  ulug‘lar  qatig‘a  borsa,  andin  s o ‘z  s o ‘ramay  s o ‘zlamasun. 

Agar  s o ‘z  so ‘ramay  so ‘zlasa,  uning  so ‘zini  eshitsalar  ne  xub,  agar 

eshitmasalar, sovuq temurga cho ‘kich urg ‘ondekbo ‘lur».

Abulg‘oziy#  «Shajarai  turk»da  «bugungi  ishni  tonglag‘a  solgan 

kishining  hech  ishi  bitmas»,  «it  semirsa  egasini  qopar»,  « 0 ‘ksuk  o ‘z 

kindigini  o ‘zi  kesar  tegan»  kabi  xalq  maqoli  va  hikmatli  so‘zlami 

qo‘llab  axloq  va  aql  haqiqat  mezoni,  adolat  va  yaxshilikni  barqaror 

etuvchi  omil  bo‘lgani  uchun axloqiy  kamolatga intilishni har bir odam 

uchun zaruriy fazilat deb uqtiradi.

Xulosa qilib aytganda, Abulg‘oziyning «Shajarai turk» asaridagi 

jamiyat  tarixiga  oid  mulohazalari  ma’rifiy-axloqiy  qarashlari  bilan 

chatishib  ketgan.  Tariximiz  va  ta’lim-tarbiya  an’analarimizning  ko‘p 

sahifalari  ochilmay  qolgan shu kunda «Shajarai  turk»  barcha  ilm  ahli 

uchun  muhim  tarixiy  va  pedagogik  manba  bo‘lib  xizmat  qiladi. 

«Shajarai  turk»ning  ilmiy-tarixiy  qimmati  haqida  A.G.Vamberi: 

«Abulg‘oziyning  ko ‘pchilik  ishlari  Zahiriddin  Boburni  xotiraga 

tushiradi,  jahon  uning  «Shajarai  turk»i  uchun  minnatdordir»  deb 

yozgan edi.

419

---

Abulg‘oziyning  «Shajarai  turk»  asari  mashhur  rus  yozuvchisi 

Vladimir 

Galaktinovich 

Korolenko, 

buyuk 

rus 

yozuvchisi 

A.M.  Gorkiyda ham katta taassurot qoldirgan edi.  M.  Gorkiy  1895-yil 

7-avgustida  Korolenkoga  yozgan  xatida:  «Bahodirxonning  kitobidan