Toshkent moliyainstituti n. Atayeva, F. Rasulova, M. Salayeva, S. Hasanov

1 F.Rasulova, T.Do‘stjonov, S Hasanov. Xorazm Ma‘mun Akademiyasining olis-yaqin yulduzlari. «Iqtisod-moliya» 

nashriyoti, T.: 2005,  136-144-bedar.

413

---

munlarning hech qaysisini qilmadiq, aning uchunkim hu kitobni o ‘quvchi 

va  tinglaguvchi  albatta  turk  b o ‘lg ‘usi  turur:  bas,  turklarga  turkona 

aytmoq kerakki,  to ularning barchasi fahm qilg‘aylar».

Abulg‘oziyning  fikrlari,  uning  «turkona  aytmoqqa»  harakat 

qilishi  tarixiy  —  memuar  asari  «Shajarai  turk»da  ham  o‘z  ifodasini 

topgan.  «Shajarai  turhmi...  «Turkiy bilan aytdum.  Turkiyni ham andok 

aytubmankim,  beshyoshli o ‘g ‘lon tushunur»,  deydi.

Qizig‘i  shundaki,  Abulg‘oziy  «Shajarai  turk»  asarida  o‘z  ota- 

bobolarining  shajarasini,  hukmdorlarning  silsilasini  tarixiy  voqealar  va 

ko6pincha,  afsona va rivoyatlar orqali qiziqarli va ixcham yoritadi.  Tabiat 

manzaralarini,  jang  lavhalarini,  qilich  tovushi,  otning  dukurlashi  va 

kishilaming  hayqirishini  jonli  lavhalarda  tasvirlab,  u  ora-orada  o6z 

sarguzashtlarini  ham  qistirtirib  o6tadi.  Bu  xususiyatlar  «Shajarai 

turk»ni  esdaliklar  yo6sinidagi  tarixiy-badiiy  me’muar  asarlarga, 

jumladan, 

«Boburnoma» ga  yaqinlashtiradi. 

Shu 

bilan 

birga, 

Abulg6oziy  kishilarning  xulq-atvorini  tasvirlaganda  «To ‘raning 

davlatli  bo ‘lurining  nishonasi  ul  tururkim,  navkarga  mehribon 

b o ‘lur va badavlatning nishonasi qarindoshiga mehribon bo‘lur»,  «ul 

vaqtda  ajal  kelib,  yaqosindin  tutub  otasining  qatig ‘a  olib  ketdi» 

(jonlantirish),  «yulduzda  bo ‘lub  qaravullar»  (o ‘xshatish),  «ul  xalqni 

ko ‘rub  dimog ‘idin  dudlar  chiqib  buyurdi»  (mubolag ‘a),  «xonning 

toshday  qattiq  ko ‘ngli  mumday  yumshoq  bo‘ldi»,  «Otangning  ichi 

qozonning  tubidin  ham  qoraroq  turur»,  «Qor  ulug‘  tushdi,  bora-bora 

otlari  arriq  b o ‘ldi»,  «Turkman  miltiq  otmasiday,  yerga  kelib  tushdi», 

«o ‘zbekning ola yilqili, oltin o ‘choqli va el bo ‘lur ermish degani bu turur» 

(sifatdoshlar),  «har  oyog‘im  o ‘n  botmon  bo ‘ldi»,  «ul  yerda  k o ‘p  

daraxtlar  paydo  boldiki,  o ‘q  ursa  o ‘tmas  edi»,  «ariqning  kengligi 

otqon  o ‘q  o ‘tmasday  bo‘ldi»  kabi  hikmatli  so6zlar  va  iboralarni 

ishlatadiki,  bularning  barchasi  asaming  badiiy  va  ma’rifiy-ilmiy 

qimmatini oshiradi.

«Shajarai  turk»dagi  etnografik  ma’lumotlar,  ya’ni  turk-mo6g6ul 

qabilalari,  qabila  nomlarining  ma’nosi  haqidagi,  o6zbeklar,  turkman 

urugiari va boshqalar haqidagi  ma’lumotlar bugungi talaba uchun boy 

bilim xazinasidir.

Olim  kitobda  Dashti  Qipchoqda  0 6zbekxonning  xonlik  davri- 

dan  so6ng  «barcha  J o j i   elini  o ‘zbek  eli  tedilar»  degan  fikrga 

kelgan.  0 6zbeklar kimlar va ular qachon paydo  bo6lgan degan savol 

atrofida  tarixchilar  orasida  ancha  vaqtlargacha  munozaralar  mav- 

jud  edi.  Bu  savollarga  aniq  va  haqiqatga  yaqin  javobni  «Shajarai

414

---

turk»  asariga  asoslanib  taniqli  olim  B.  Ahmedov  «Ko 'chmanchi 

o ‘zbeklar davlati» kitobida bergan.

«Shajarai  turk»  asarining  fazilatlari  g‘oyat  ko‘p.  Uning  hatto 

jug6rofiy  maiumotlarga  boyligi  katta  ahamiyatga  ega.  «Shajarai