Toshkent Moliya

Potensial iqtisodiy o'sishni ta'minIovchi omillar bo'lib quyidagilar hisoblanadi: resurslarning ko'payishi; samaradorlikni oshishi.

Agar slZ bobo va btıvilarlngiz bll6ln ularning yoshligi haqida gaplashsanglz, iqtisodiy o“sish haqida juda muhlm darsni o“rganasiz.’ko “pgina mamlakatlarning ko’pchilik Ollalarlda turmush darajasi moddiy tomondan sezilarli darajada yaxshilangan. Bu rivojlanish daromadlar o“sishl bilan ta’minlanib, o“z navbatida odamlarga ko“proq tovar va xizmatlarni iste“mol qillsh imkonini berdi.

IQtlSodiy o’sishnl aniqlash uchun iqtisodchilar iqtisodiyotdagi barchaning daromadini jamlovchi yalpi ichki mahsulot ma’lumotlaridan foydalanadilar. Kitobnfng ushbu Qfsmida bosh maqsadimiz ma’lum bir davr davomida mamlakatlararo daromadning farqlari va sabablarini tushuntirib berishdir. Uchinchi bobda umumiy daromad hajmi slfatida - ishlab chiqarlsh omillari. kaplt6ll va mehnat va iqtisodiy fshlab chiqarfsh manbasl - ishlab chiqarish texnologiyalaTnl belgilab olgan edik. Daromadlardagi farq kapital, mehnat va

texnologiyalardagf farq bflan bog’liqdir. ⁹

2. Kapitalning jamg“arilishi

Iqtlsodly o’sishning Solou modellda kapitalnfng qanday o’slshl, lshchl kuchlni o“sishi, texnologiya sohaslda iqtisodiyotda bir-blri bilan muloqotga erishish, shuningdek tovar va xizmatlar lshlab chiqarishning umumiy hajmiga bog’llq. Bizning blrinchi qadamiUilZ kapltalning jamg“arlllsh kO’rsatklChlarini tovarlar talab va taklifi hajlTllili aTllqlashdan iborat. Undan keyfn esa bu bobda ishchi kuchi tasirida asosida jamg“arishlardagi o“zgarishlarni o’rganib chiqamizva keyingl bobda texnologiyalar o“zgarishi bllan tanisharnlZ.

Tovarlar talabi va taklifL Uchinchi bobda tovarlar uchun talab va taklif iqtisodiyotni yopiq holatga kelib qolishida markaziy rol o“ynaydi. Shu yoplq iqtisodiyot Solou modeli uchun o’rlnlidir. Biz ishlab chiqarlsh hajmining qanchalik kO’pliglni berilgan vaqtda va muqobil foydalanishda ko“rishimiz mumkin.

Tovarlar Taklifi va Ishlab Chiqish Funksiyasi. Solou modelidagi tovarlar takllfi kapital zaxlrasi vaishchi kuchiga bog llq bo’lganishlab chiqarlsh funksiyasiga asoslanadi.

Y —F(K, L .

Iqtisodly o“sishning Solou modeli ishlab chiqarishftinksiyasinldoimly ko“lamiga qaytishini anglatadi. Bu tahmin ko’pincha hayotiyga yaqin hlSOblanadi va yaqin kelajakda bu tahlil soddalshtirishga yordam berishini ko“rsak bo’ladi. Ishlab chiqarlsh funkslyasi qaytadan ko’rib chiqlladi agar doimiy bo“lmasa.

zY —F(zK, zL)

z ning istalgan qiymatida ijobiy holatda. O“shanda agar mehnat va kapitalning har ikkalasl Z tOmOnidan ishlab chiqarish vaqt oralig“lda ko“payadi va z ni o’zi ham ko“payadi.

Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasining o“zgarmay qolishl ishchi kuchi miqdorining iqtisodiyotda hamma sifatlarini tahlil qillshga lmkon beradi. Buni isbotlash uchunz ULyuqoridagi tenglamagajoylaymiz
Y/L —F(ML, 12.

Bu tenglama bir ishchigato“g“ri keladigan ishlab chiqarilgan mahsulotY/Lbir ishchigato“g“ri kapital K/L All Ifftl’lum vaqt oralig“idagi funksiyasidfr (1 soni o“zgarmas va shunlng uchun e’tiborzslZdir). Bu shakl dofmfJ daromad tahminini nazarda tutib lQtisodiyot hajmini o“lchaydi, birishchigato“g“ri keladigan ishlab chiqarish va kapitalga ta’sir qllWaydi.





⁹ N. Gregory Mankiw. Macroeconomics (7'^h edition). USA, 2009, p 191

Chunki iqtisodiyotning katta-kichikligidan qat“iy nazar,bir ishchiga to“g“ri keladigan barcha miqdorlarni qulay bo“lishini anglatadi. Bir ishchiga to“g“ri keladigan qiymatni kichik harfiar bilanbilgilab olib,y—Y/Lbir ishchi boshiga ito’g“ri keladiganshlab chiqarilgan mahsulot va k—ML birishchi boshigato ’g’rf keladigan kapitaldir. Ishlab chiqarish funksiyasini quyidagicha yozishimiz mumkin.




bunda f(k) — F(k,l). 12-1 rasmda ushdu ishlab chiqarish funksiyasi ko“rsatilgan.

Ishlab chiqarish funksiyasini qiyaligi kapital birligi qo“shilganda, bitta ishchi qancha miqdorda qo’shimcha mahsulot ishlab chiqarishini ko’rsatadi. Bu esa kapital chekli mahsulot miqdorini MPKni ko“rsatadi. Matematik quyidagicha yozib olamiz
MPK —f(k -1) —f(k).
Buni 12-1 rasmda kapitalning miqdori o“sishi, ishlab chiqarish funksiyasi bir tekisda davom etadi, bu esa chekli mahsuloti pasayishini qayd qiladi. k pasayganda ishchi o“rtacha ishchilar soni bilan ozroq kapital oladi. Shuning uchun kapitalning qo“shimcha qismi umumiy ishlab chiqarish hajmiga ko“p qo“shimcha mahsulotlar uchun juda foydalidir. k baland bo“Isa, o“rtacha ishchilar soni kapitali ko“p bo’ladi. Shuning uchun mahsulot ishlab chiqarish birozgina ortadi.


RASM 12- 1

Ishchi boshiga is chiqarish, y

Ishlab chiqarish funktsiyasi Ishlab chiqarish funksiyasi qay darajada ishchi boshiga kapital miqdori k ni ishchi boshiga ishlab chiqarish miqdori y=f(k) ni ifodalaydi. Ishlab chiqarish funktsiyasi qiyaligi kapital ishlab chiqarishning marginal mahsulotidir: Agarr k bir birlik tomonidan ortsa, MPK taga y ortadi. Ishlab chiqarish funktsiyasi kapitali marginal mahsulotni ozayib ko'rsatib, x oshgani sayin tekis bo'ladi.

ishchi boshiga kapital, k

Tovarlarga talah va i.ete’ı rol ltınk.›’i ya.si. Solou modellda tovarlargatalab lstemol va investitsiyaga asoslanagan. Boshqacha aytganda,bir ishchi boshiga to“g“rl keladlgan mahsulotybir lshchi boshiga invetitslya l va ishchl boshiga istemol c o’rtasida taqsimlanadi:

y —c +i.

Bu tenglama iqtisodiyot uchun milliy daromadning ishchi boshiga to“g’ri kelishidir. Bu iqtisodlyotda davlat xarldlarinl (SOtlb olishni o’z ichiga olmaydi) va sof eksportni o’z ichlga olmaydl (Chunki biz yopfq iqtisodiyotnl hOlotfni ko’ryapmiz).

Solou modeli har yill Odamlar o“z daromadinlng blr qismini sjamgarib boradlvO(1-s)QlSıTıirıl f5'fe’ıTlOl q iladideb faraz qiladi. iste’mol funksl yasini bfZ quyidagicha ifodalaymiz.

C—(1 —st y,

bundasjamg“arish darajaslbO “llb, Odan 1gacha bo’ladl.Shuni yodda tutish kerakki, davlat siyosati daraja5lda aholining tejash tezligi salohiyatga ega, shunlng uchun maqsadlarimizdan blri unl tezligini saqlab qolishdlr. Biroq endi biz shunchaki ko’rsatilgan s jamg“arma darajaslda Ollshdir.

Istemol funksiyaslrıl sarmoyaviyligini ko“rlsh mllliy daromadni hisobga olish c uchun (1-s)y degan manoni anglatadi.

y — (1 — st y i.

Qayta tartibga solish shart sharoitini inobatga olish.

i —sy.

Bu tenglama uchinchi bobda ko“rganlmizdek investitsiyani tejash tenglamaslni ko“rsatadl. Shunday qilib jamg“arma darajtısİ S lshlab chiqarish qisml ham investitsiya ulushiga bog“langan.

Bugungi kunda Solou modell har ikki masalani joriy etadl, ishlab chiqarlsh funksiyasi va lste’mol funksiyasi istalgan vaqtda lqtisodlyotni tasvirlab beradi. istalgan kapital k uchuny —ftk)ĞO “FsatklChi qancha miqdorda iqtlsodiyotda lshlab chiqarlsh hajmini va tejash darajasl S ko’rsatkiChlnl jamg“arma va investitsiya o“rtasldagi taqsimlashni belgilaydi.

Barqaror holat va kapitalni o’sishi. Har qanday vaqtda kaplt6ll iqtisodiyotning ishlab chiqarishinl asosiy omilidir, lekin kapital vaqt davomida o’zgarishi mumkin va bu sabablar lqtisodly o“sishga o’zgarlshlar bo“lishi mumkin. Xususan kapitalnl ikki ishchi kuchfga tasir etadi: sarmoya va qadrsizlanish. Yangi zavod va uskunalar investitsiya hisoblanib kapital hajmini oshishlga sabab bo“ladl. Kapitalni ishdan chiqishi qadrsizlanishdir va kapital hoJmlni tushishlga sabab bo“ladf. Kelfng bu kuchlarni muhokama qilaylik.

Ko“rib turganimizdek ishchi boshiga investitsiya darajasi i tenglamasi sy. Mahsulot ishlab chiqarish funksiyasi y uchun o“rnlni bosuvchi ishchi boshiga

kapitalning funksiyasi sifatida ishchi boshiga investitsiya bilan ifodalashimiz

mumkin.

i — sf(k).

Bu tenglamada yangi kapitalni jamg“arish iga kapital hajmi k ga bog’liq bo“ladi. Bu ko“rsatkich ishlab chiqarish funksiyasi f(k)tomonidan ishlab chiqarish miqdorini k ning istalgan qiymatida anglatadi va jamg“arma va saqlash darajasi s o’rtasidagi ishlab chiqarish va jamg’armani anglatadi.

Ishchi boshiga ishlab chiqarish, y