Toshkent moliya instituti zulxumor toirovna abdalova zulxumor nazarovna tojiyeva

Mavzu  bo‘yicha  savollar
1.  X alqaro  m eh n at  taqsim oti  nim a  va  uning  turlari?
2.  D unyo  davlatlari  iqtisodiy  rivojlanishiga  koT a  n ech ta 
gum hga  ajratiladi?
3.  X alqaro  m eh n at  taqsim otining  m anfaatli  tom on lari 
n im alam i  o ‘z  ichiga  oladi?
4.  X alqaro  m e h n at  taqsim oti  vujudga  kelishidagi  m u h im  
om illar?
5.  Jah o n  
x o ‘jaligida 
hud ud nin g 
o ‘zlashtirilganlik  va 
o ‘rganilganlik  darajasi;  tran spo rt  om ilining  roli  qanday?
6.  D em ografik  om il  (aholi  soni,  m eh n at  resurslari  va 
un ing  sifat  darajasi,  urbanizatsiya)  xo‘jalik  tarm oq lari  rivoj­
lanishida  va joylanishida  qanday  aham iyatga  ega
67

---

2 . 
Dunyo  sanoati
Jah o n   xalq  xo‘jaligida  sanoat  tarm og‘i  yetakchi  aham iyat 
kasb  etadi.  C hunki,  u  iqtisodiyotning  h am m a  tarm oqlari 
shakllanishiga,  ayniqsa,  qishloq  xo‘jaligi  ishlab  cliiqarishiga, 
tran spo rtn in g  b archa  turlariga,  zam onaviy  telekom m unikatsiya 
tizim lariga  to ‘g‘ridan  to ‘g‘ri  va  kuchli  ta ’sir  etadi.  D unyo 
sano at  tarm og‘ida  bugungi  kunda  350  m illiondan  ortiq  kishi 
xizm at 
qiladi, 
bu 
ja h o n  
qishloq 
xo‘jaligi 
tarm o g ‘ida 
ishlayotganlarga  nisbatan  3  barobarga  kam   degani.  M oddiy 
ishlab  chiqarishning  asosi  hisoblangan  sano at  tarm og ‘i  ikkiga 
b o ‘linadi: 
qazib 
oluvchi 
va 
qayta 
ishlovchi. 
M azkur
tarm o qlardan  qazib  oluvchi  (qora  va  rangli  m etallar,  ko‘m ir, 
torf,  tabiiy  gaz,  neft,  slanets  va  b.)  birlam chi  aham iyatga  ega, 
qayta  ishlovchi  tarm o q lar  esa  ikkilam chi  tarm o q lar  b o ‘lib,  har 
ikkalasining  h am   hozirda  um u m iy   dunyo  iqtisodiyotida 
ulushining  kam ayib  borishi  xosdir.  F aq at,  ikkilam chi,  y a ’ni 
qayta  ishlovchi  ta rm o q lam in g   qazib  oluvchi  tarm oqlarga 
nisbatan  ja h o n   iqtisodiyotiga  q o ‘shayotgan  hissasida  kam ayish 
biroz 
sekinroq  kechm oqda. 
J a h o n   sanoat 
rivojlanisliida 
yetakchi  tarm o q lar  yoqilg‘i-energetika,  m ashinasozlik,  kim yo, 
oziq-ovqat,  yengil,  yog‘o ch n i  qayta  ishlash,  m etallurgiyadir.
1951—1980-yillarda  dunyo  sanoat  tarm o g ‘ining  o ‘rtach a 
o ‘sish  su r’ati  rivojlangan  davlatlarda  4,2  foizni,  1981-1998- 
yillarda  2,3  foizni,  rivojlanayotgan  davlatlarda  esa,  m os 
ravishda,  6,1  va  5,4  foizni  tashkil  etgan.  1900-2000-yillarda 
ja h o n   san o at  ishlab  chiqarishi  26  m artaga  ortdi.  Bu,  G ‘arbiy 
Y evropaning  rivojlangan  davlatlarida  22  m artaga,  rivojlana­
yotgan  davlatlarda  esa  62  m artaga  teng  b o ‘ldi.  Ayni  shu 
davrda,  sanoat  ishlab  chiqarishi  hajm i  A Q S H da-23,  K anadada 
—  90,  X itoyda  —  106,  Braziliyada  -  125  m artaga  k o ‘paydi. 
A m m o  shunga  qaram asdan,  ja h o n   sanoat  ishlab  chiqarishining 
56  foizdan  k o ‘pi  G ‘arbning  rivojlangan  davlatlari  hissasiga 
to ‘g‘ri  keladi.
D unyo  iqtisodiyotining  asosini  yoqilg‘i-energetika  kom p- 
leksi  (Y O EK )  va  uning  u ch ta  b o ‘g ‘ini,  y a’ni,  a).  Yoqilgi 
energetika  resurslarini  qazib  olish,  b).  R esurslam i  qazib 
olingan jo y id an   iste’m ol joyiga  yetkazish,  v).  E lek tr  va  yoqilg‘i
68

---

energiyalarini  ishlab  chiqarishni  tashkil  etadi.  Iste ’m olda 
birlam chi  energoresurslarga  neft,  gaz,  k o lm ir,  yadro  va  qayta 
tiklanadigan  energiya  turlari  kiradi.  B irlam chi  energoresurslar 
iste’m oli  va  ishlab  chiqarishida  neftning  hissasi  42  foiz,  tabiiy 
gazniki  25  foiz,  k o ‘m ir  28  foiz,  ato m   elektrostansiyasiniki  2,3 
foiz,  gidroelektrostansiyasiniki  3,3  foizga  teng.  Jum lad an,  k o ‘- 
m ir  sanoati  dunyoning  70  d an   ortiq  davlatlarida  turli  darajada 
rivojlangan.  Yillik  k o ‘m ir  qazib  olish  5  m lrd  to n n a d an   ortadi, 
sh u n d an   qazib  ohshning  yarm i  beshta  davlatlarga  t o ‘g‘ri 
keladi:  X itoy  (qazib  ohsh   hajm iga  ko‘ra  birinch i  o 'rin d a ), 
A Q S H ,  Rossiya,  G erm an iya  va  Avstrahya.  B ulardan  tashqari, 
k o ‘m ir  qazib  oluvchi  yirik  o ‘nlik  davlatlarga  H indiston, 
Polsha,  JA R ,  U kraina  va  Q ozog‘iston  h am   kiradi.  K o ‘m im in g 
asosiy  qismi  qazib  olin ay otg an   davlatlam ing  o ‘zida  iste’m ol 
qilinadi.  Atigi, 
10  foizgina  dunyo  eksportiga  chiqariladi. 
C hetga  chiqarilayotgan  k o h n ir  Avstraliya,  A Q S H ,  JAR, 
H in d isto n   va  X itoydan  G ‘arbiy  Jah o n d a  to shk o‘m ir  va 
q o ‘ng‘ir  ko‘m irni  qazib  olish  va  iste’m ol  qilish  hajm i 
b irm u n ch a  kam ayib  borm oqda.  Bu  u larning  geologik  zaxirasi 
bilan  u m u m an   bog‘liq  em as.  C h un ki,  aksariyat  tarqalgan 
m ineral  yoqilg‘i  turlarida  q attiq  turdagi  yoqilghning  geologik 
zaxirasi  90  foizni  tashkil  etadi.  H ozirgi  davrda  qazib  olish 
darajasidan  kelib  chiqsa,  u ning  zaxirasi  b ir  n ech a  yuz  yillarga 
bem alol  yetadi.  N eft  va  gazniki  10  foizdan  h am   kam ,  u larning 
zaxirasi  10  yilga,  yaxshi  foydalanilsa  100-150  yilga  etadi  xolos. 
A holi  va  x o ‘jalikning  birlam chi  yoqilg‘i  turlariga  b o ‘lgan  talabi 
hali  yetarlicha  qondirilm ayapti.  Shu  boisdan,  h am   tabiiy 
m uhitga  katta  zarar  yetkazilishga  q aram asdan,  ju d a   k o ‘p 
m iqdorda  qazib  olinayotgan  b ir  paytda  neftning  narxi  yildan- 
yilga  ortib  borm oqda.
N eft  sanoati  dunyoning  80  d an   ortiq   davlatlarida  keng 
rivojlangan.  Yiliga  3,7  m lrd   to n n a   va  u n d a n   k o ‘p   neft  qazib 
o linm oqda.  Saudiya  A rabistoni  (1  o ‘rind a)  dunyoda  qazib 
olinayotgan  neftning  15  foizini  berm oqda.  U m u m a n   olganda, 
F o rs  k o ‘rfazidagi  beshta  davlatga  yer  yuzida  qazib  olinayotgan 
n eftning 
(Saudiya 
A rabiston, 
Q uvayt, 
Birlashgan 
Arab 
A m irligi,  Iroq ,  E ron)  25  foizi,  O PE K ga  a ’zo  davlatlarga  esa 
40  foizi  to ‘g‘ri  keladi.  S anoat  jih a td a n   rivojlangan  davlatlar
69

---

A Q SH   bilan  birgalikda  barcha  yer  sharidagi  neftning  25  foizini 
qazib  olishm oqda.  D unyodagi  qazib  olinayotgan  neftning  10 
foizi  M D H g a  kiruvchi  m am lakatlarga  tegishli.  Oxirgi  yillarda 
rivojlangan  davlatlarda  neft  qazib  olish  hajm i  kam aygan.  Bu 
asosan A Q S H   va  Buyuk  B ritaniyada  neft  qazib  olish  qisqarishi 
bilan  b o g iiq ,  vaholanki,  A Q SH   d unyoda  neftning  katta 
zaxiralariga  ega  m am lakat  hisoblanadi.  A m m o  shunga  q a ra ­
m asdan,  ja h o n d a   barcha  iste ’m ol  qilinayotgan  neftning  52 
foizini  im po rt  qiladi.  Asosiy  neft  im port  qiluvchi  m am lak at­
larga 
Y aponiya, 
A Q S H , 
G 'a rb iy  
Y evropa 
va 
K oreya 
Respublikasi  kiradi.  E ksport  qiluvchi  davlatlar  esa  O P E K  
a ’zolari,  Rossiya,  X itoy  hisoblanadi.
Jah o n d a  2,4  m lrd  m 3  tabiiy  gaz  qazib  olinadi.  Asosiy  gaz 
qazib 
oluvchi 
davlatlarga 
Rossiya. 
A Q S H , 
K anada, 
N iderlandiya,  Buyuk  Britaniya,  Jazoir,  Iro q   kiradi.  Jam i  bo 'lib 
dunyoda  60  d a n   o rtiq   davlatlarda  gaz  qazib  olinadi.  Tabiiy 
gazning  tarqalishiga  k o ‘ra  ham da  kelgusidagi  zaxirasi  b o 'y ich a 
Rossiya  yetakchi  hisoblanadi.  Rossiya  katta  gaz  zaxirasiga  ega 
bo'lishiga  qaram ay,  qazib  olinayotgan  gazning  40  foizga 
yaqinini 
chetga 
chiqaradi. 
V aholanki, 
bu 
ko 'rsatk ich  
K anadada-47  foiz,  N iderlandiyada  -  49,  Jazoirda  -  62, 
N orvegiyada-87  foizga  teng.
Y oqilg'i-energetika  kom pleksining  m u h im   b o 'g 'in i  ato m  
energiyasidir.  Bugungi  kunda  ko 'pg ina  davlatlar  yadro  yoqilg'i 
resurslariga  ega.  B ulardan  u ra n   rudasining  yirik  konlari  JA R, 
Avstraliya,  A Q S H , 
Rossiya, 
K anada, 
N iger, 
N am ibiya, 
Fransiyada  joylashgan.  U ra n   rudalari  G ab o n ,  Shvetsiya, 
A rgentina,  Braziliya,  K olum biya,  Paragvay,  Ekvador,  Ispaniya 
va  boshqa  q ato r  davlatlarda  h a m   qazib  olinm oqda.  B undan 
tashqari  dunyoning  20  d a n   ortiq   m am lakatida  uran  rudasi 
qazib  olinadi.
XX  asrga  kelib  energiya  resurslari  k o 'm ir,  neft  va  tabiiy 
gaz  bilan   birgalikda  n o an 'an av iy   energiya  m anbalaridan,  yadro 
va  suv  resurslaridan  keng  foydalanish  yo'lga  qo'yildi.  Jah o n  
sanoat  ishlab  chiqarishida  n o a n ’anaviy  energiya  m anbalaridan 
foydalanish  m uam m osi  m u h im   o ‘rin   tu tadi.  N o a n ’anaviy 
energiya 
m anbalariga 
dengiz 
va 
okean  
toT qinlaridan 
olinadigan  energiya,  sham ol  energiyasi,  yerning  geoterm al
70

---

energiyasi,  bu  hozirda  dunyoning  90  ta  m am lakatida  m ayjud, 
uch inchisi  quyosh  energiyasi.  Jum lad an.  quyoshdan  yerga 
tushayotgan  0.01  foiz  energiya,  energiya  resurslariga  b o ‘lgan 
barch a  ehtiyojni  ta ’m inlagan  b o ‘lardi.
Elektroenergetika  olishga  asoslangan  q u w a tli  elek tro stan - 
siyalar  tezlik  bilan  o ‘sm oqda.  Asosiy  elektroenergiyani  (60 
foiz)  neft,  gaz,  k o 'm ir,  yonuvchi  slanesga  tayanadigan  issiqlik 
elektrostansiyalari  (IE S )  beradi.  G idroelektrostansiyalar  20 
foiz,  ato m   elektrostansiyalari  17  foiz,  n o a n ’anaviy  elektr 
energiya 
m anbalari 
3 
foiz 
elektr  energiyani  berishadi. 
G erm aniya,  Polsha,  JA R .  U kraina,  Belarussiya,  D aniya, 
G retsiya,  N iderlandiya.  Italiyada  asosiy  elektroenergiya  IE S - 
lard an   olinadi.  Boshqa  davlatlar  energobalansida  A E S lam ing 
h am   hissasi  bor.  M asalan,  Fransiyada  b archa  elek tro en er- 
giyaning  75  foizi,  Belgiya  va  Y aponiyada  esa  yarm i  AESga 
to ‘g ‘ri  keladi.  D uny od a  yillik  elektroenergiya  ishlab  chiqarish 
12  trln   kv t/soatd an  oshib  ketdi.  Asosiy  yirik  elektroenergiya 
ishlab  chiqarish  A Q S H   (25  foiz),  Rossiya,  Y aponiya,  Xitoy, 
G erm aniya,  Fransiya,  Buyuk  Britaniya,  K anada,  Italiya, 
Braziliya,  N orvegiya,  H indistonda  y o ‘lga  q o ‘yilgan.
0 ‘tgan  asm ing  60-80  yillarida  ato m   energetikasi  tezlik 
bilan  rivojlandi.  80-yillarning  oxirida  du nyoda  335  ta   ato m  
reaktorlari  300  m ln   kvt  quvvat  bilan  ishlar  edi.  1999  yilda 
dunyoning  28  ta  davlatida  351  gvt  quvvatiga  ega  434  ta 
A ESning  energoblokida  energiya  ishlab  chiqarilgan.  A Q SH  
(quvvati  85  m ln   kvtga  yaqin),  Fransiya  (50  m ln   kvt), 
Y aponiya  (bu  yerda  43  ato m   reaktorlari  um um iy  quvvati  35 
m ln  kvt  bilan  ish  olib  boradi),  G erm aniya,  Rossiya,  Shvetsiya, 
Ispaniya,  U k raina,  Q ozoghston.  A rm aniston,  Braziliya,  C hili, 
A rgentina, 
Peru, 
Urugvay, 
K uba, 
Belgiya, 
Finlyandiya, 
N iderlandiya.  Buyuk  Britaniya,  Bolgariya,  JA R,  H in diston , 
Pokiston,  Litva,  Sloveniya  va  boshqa  q ato r  davlatlarda  atom  
elektr  stansiyalari  ishlab  turibdi.  A ESlarga  qiziqish  L otin 
A m erikasi,  janubiy,  jan ub iy-sh arqiy   Osiyo  davlatlarida  h am o n  
yuqori.  A ksariyat,  Y evropa  davlatlarida  esa  aksincha,  h atto 
1998-yil 
1-iyulda  Shvetsiyada  «Barsebek»  A ESi  o ‘z  ish 
faoliyatini  to ‘xtatgan.  K o‘pgina  m am lakatlarda  gidroenergetika 
tarm o g ‘i  rivojlanib  borm oqda.  B unday  davlatlarga  yevropadagi
71

---

Avstriya  (ishlab  chiqarilayotgan  barcha  elektroenergiyaning 
2 /3   qism ini  beradi),  Portugaliya  (40  % ),  Lyuksem burg  (58  % ), 
Shveytsariya  (70  % ),  N orvegiya  (99  %)  kiradi.
L otin 
A m erikasi 
m am lakatlari 
energetika 
x o ‘jaligida 
G E S lar  asosiy  rol  o ‘ynaydi.  M asalan,  Braziliyada  ishlab  c h i­
qarilayotgan  barcha  elektroenergiyaning  80  foizini,  S urinam da 
75  foiz,  K olum biyada  70  foiz,  P eru,  C hili,  B oliviyada  50-55 
foizini  G E S lar  beradi.  Y uqorida  ta'k id lan ganidek,  k o ‘pgina 
davlatlarda  n o a n ’anaviy  energiya  m anbalaridan  foydalanish 
keng  y o ig a   q o ‘yilm oqda.  X itoy,  Fransiya,  K anada,  A Q SH , 
Rossiyada  to ‘lqin  energiyasidan  foydalanish  rivojlangan  b o is a , 
sham oldan  energiya  olish  A Q S H ,  Belgiya,  N iderlandiya, 
Rossiya,  Y aponiyada  keng  yo'lga 
q o ‘yilgan. 
G eo term al 
energiya  ishlab  chiqarish  m anbalari  A Q S H ,  M eksika,  Islan ­
diya,  Italiya,  Y aponiya,  V engriya,  Rossiya,  F ilippin,  Yangi 
Zelandiya,  M arkaziy  A m erikada  y o ‘lga  q o ‘yilgan.  Energiya 
resurslari  va  ulard an   foydalanishda  birlam chi  energiya  m an b a­
lari  neft,  k o ‘m ir,  gaz,  yadro  yoqilg‘isi,  n o a n ’anaviy  energiya 
m anbalariga  talab  oshib  boraveradi.  J a h o n   iqtisodiyoti  instituti 
olim larining  prognoziga  k o 'ra   1995-2015-yillarda  birlam chi 
energiya  m anbalari  iste’m oli  1,7  m artaga  ortishi  m um kin.  A k­
sincha,  iste’m olda  neftning  hissasi  kam ayib,  gazniki  o ‘sishi, 
k o ‘m im iki 
esa 
hozirgi 
m iqdorda 
saqlanib 
qolinishi 
kutilm oqda.