Toshkent moliya instituti “tasdiqlayman”

10-mavzu: 
Chet  mamlakatlarga  chiquvchi  fuqarolarni  ijtimoiy 
sug’urta qilish 
 
 
REJA: 
1.
 
Sug’urtaga qabul qilinadigan va qabul qilinmaydigan risklar. 
2.
 
Sug’urta mukofotini aniqlash tartibi. 
3.
 
Ko’rilgan zarar bo’yicha qoplanadigan xarajatlar. 
4.
 
Xalqaro sug’urta bozorida Amerika Qo’shma Shtatlarining tutgan o’rni. 
5.
 
Amerika Qo’shma Shtatlarida sug’urta faoliyatini davlat tomonidan tartibga 
solish. 
6.
 
Amerika  Qo’shma  Shtatlaridagi  yirik  sug’urta  kompaniyalariga  umumiy 
tavsifnoma. 
 
1.Sug’urtaga qabul qilinadigan va qabul qilinmaydigan risklar. 
 
Sug’urtalanuvchi bo’lib,  barcha  yuridik  shaxslar, shuningdek, O’zbekiston 
Respublikasi rezident va norezident hamda fuqaroligi yo’q va kompaniya bilan 
sug’urta  munosabatlariga  kirishadigan,  shuningdek,  sug’urta  mukofotini 
to’laydigan shaxslar hisoblanadi.  

---

 
227 
  Kompaniya  sug’urtalovchi  sifatida  O’zbekiston  Respublikasining 
amaldagi  qonunchiligiga  muvofiq  ravishda  sug’urta  faoliyatini  amalag 
oshiradi. 
  Sug’urtalanuvchi  sug’urtani  uchinchi  shaxs  foydasiga  amalga  oshirish 
huquqiga ega. 
  Sug’urta  ob’ekti  bo’lib,  qonunchilikka  zid  bo’lmagan,  sug’urtalangan 
shaxsning  xayoti  va  sog’ligi  bilan  bog’liq  bo’lgan  mulkiy  manfaatlar 
hisoblanadi. 
  Sug’urta  hodisalari  bo’lib,  to’satdan    kasallanish,  baxtsiz  xodisa, 
shuningdek,  sug’urtalangan  shaxsning  polisda  ko’rsatilgan  xududda  bo’lgan 
davrda  vafot  etishi  tan  olinadi.  Bu  xodisalar  bo’yicha  qoplama  quyidagilar 
bilan bog’liq holda sodir bo’lganda to’lanmaydi: 
-narkotik, alkogol yoki zaxarli moddalarni iste’imol qilganda, shuningdek, 
bu  moddalar  ta’sirida  mast  bo’lgan  xolda  jarohat  olish,  kasallanish  yoki 
sug’urtalangan shaxsning vafot etishida; 
-sug’urtalangan  shaxsning  qasddan  yoki  uchinchi  shaxs  bilan  til  biriktirib 
ataylab sodir etgan baxtsiz xodisasi, shuningdek uning o’z joniga qasd qilishi 
oqibatlarida. 
-portlash, radiatsiyasi ta’sirida; 
-atrof-muhitning ifloslanishi tabiiy ofat epidemiya karantinida; 
-harbiy xarakatlar oqibatida; 
-har  qanday  sport  turi  bilan  professional  darajada  shug’ullanish  natijasida 
baxtsiz xodisalarda; 
-sug’urtalangan  shaxsning  ovchilik  shuningdek  har  qanday  xavfli  faoliyat 
natijasidagi baxtsiz hodisalarda; 
-sug’urtalangan  shaxsning  hech  qanday  huquqsiz  va  alkogol.  Narkotik 
ta’siridagi  mast  holatlarda  transport  vositasin  boshqargandagi  baxtsiz 
xodisalarda; 
-sug’urtalangan 
shaxsning 
jinoyat, 
to’polon 
garovida 
ishtrok 
etishnatijasidagi baxtsiz hodisalarda; 
-surunkali  kasalliklar  va  ularning  zo’rayishida.  Tashxis  qo’ygunga  qadar 
bo’ladigan tibbiy xarajatlar (birinchi yordam va tashxis qo’yishga) 400 dollar 
hisobida qoplanadi; 
-asab-ruhiy kasallik, depressiyada; 
-ankologik kasalliklarda; 
-baxtsiz hodisa yoki to’sattan kasallanish bilan bog’liq bo’lmagan va vrach 
tomonidan tayinlanmagan va zarur bo’lmagan tibbiy xizmatlar; 
-batsiz  xodisa  yoki  to’satdan  kasallanish  bilan  bog’liq  bo’lmagan 
profilaktika  tadbiri  dezinfektsiya,  vaktsinatsiya,  tibbiy  tekshiruv,  shuningdek, 
labaratoriya va diognostika tadbirlarini o’tkazish; 
-tanasiya kasalliklari, SPID da; 
-homiladorlik  davridagi  har  qanday  tibbiy  xizmat  (masalan:  potalogiya  va 
homilaning tushishi; homilani saqlash bilan bog’liq choralar, tug’urq va uning 
asoratlari,  homiladaorlik  natijasida  surunkali  kasalliklarning  paydo  bo’lishi). 
Ammo  baxtsiz  xodisa  yoki  kasallik  ro’y  berganda  jabrlangan  sug’urtalangan 

---

 
228 
shaxsni yaqin kasalxonaga elitish uchun 400 dollar tarnsport xarajatlari uchun 
to’laniladi. 
-qon  aylanish  tizimi  kasalligi  shuningdek,murakkab  davolanish  va  uzoq 
vaqt statsionarda bo’lishi talab etuvchi kardioxirurgik davolanish; 
-davolanishing  ilm  va  tibbiyot  tamonidan  tan  olinmagan,  noan’anaviy 
usullarida; 
-litsenziyaga ega bo’lmagan tibbiy  muassasa yoki tibbiy faoliyatni amalga 
oshirish huquqiga ega bo’lmagan shaxs xizmat ko’rsatganda; 
-tibbiyot  nuqtaiy  nazaridan  zarur  hisoblanmagan  xizmat  ko’rsatishda  yoki 
vrach tomonidan tayinlanmagan davolanishda; 
  Agar  polisda  franshiza  ko’rsatilgan  bo’lsa,  u  har  bir    sug’urta  xodisasi 
bo’yicha xarajatlarni  qoplashda qo’llaniladi. 
  Sug’urta  summasi  tomonlarning  kelishuviga  ko’ra  kompaniya 
tomonidan  to’laniladigan  va  qoplanadigan  har  bir  xarajatlar  turiga  qarab  va 
sug’urtalovchi tomonidan tanlangan dasturga ko’ra alohida aniqlanadi. 
  Sug’urta mukofati sug’urta summasidan kelib chiqib hisoblanadi. 
  Kompaniya  sug’urta  mukofotining  miqdorini  aniqlashda  bazali  tarifga 
oshiruvchi va  kamaytiruvchi  koeffitsentni  qo’llash  xuquqiga  ega: bu sug’urta 
davri  sug’urtalangan  shaxsning  yoshi,    boradigan  davlati,kasibi,  shuningdek 
sug’urta  xodisasi  ro’y  berishga  ta’sir  etadigan  boshqa  omillarga  bog’liq 
bo’ladi. 
  Sug’urta  mukofatinig  sug’urtalovchi  yagona  to’lov  yo’li  bilan  butun 
sug’urta davri uchun naqd pul yoki naqd pulsiz hisob-kitob yo’li bilan to’laydi. 
  Polis  sug’urtalangan  shaxsning  O’zbekiston  Respublikasidan  tashqari 
davlatda bo’lishi davrining 1 yildan oshmashgan muddati uchun beriladi. 
Agar sug’urtalangan shaxsning chet elga ko’p martalik safari nazarda tutsa, 
sug’urta qoplamasi uchta davr bo’yicha to’laniladi: 
Multi  I-  sug’urta  davri  365  kun,  har  bir  safarning  davomililigi  30  kundan 
oshmasiligi kerak; 
Multi II-183 kun, sug’urtalangan kunlari umumiy-60 kun; 
Multi III- 92 kun, umumiy sug’urtalangan kunlar soni-30 kun. 
Polis bitta safar uchun bundan ko’p muddatga uzaytirilishi mumkin emas. 
  Polis  sug’urtalangan  shaxsning  doimiy  yashaydigan  davlatda  yoki 
fuqaroligi bor davlatda amal qilmaydi.  
  Chet  elda  bo’lishi  muddati  o’zgargan  holatda  sug’urtalovchi  bu  haqda 
kompaniyaga  yozma  ravishda  xabar  berishi  kerak.  Sug’urta  kompaniyasi 
polisni pulni qaytarish yoki qo’shimcha to’lash bilan o’zgartirdi. 
  Kompaniya polisda ko’rsatilgan sug’urta summasi chegarasida quyidagi 
xarajatlarni qoplaydi:  
A.Tibbiy xarajatlar ya’ni: 
-ambulatoriya  tibbiy  markazida  ambulator  davolash  bunga  shifokor 
maslaxati,  diognostik  va  lobaratoriya  tekshiruvi  vrach  tomonidan  tayinlangan 
dori-darmonlar, bog’lash vositalari uchun xarakatlar kiradi. 
-kasalxonada bo’lish va davolanish xarajatlari; 
-shoshilinch  stomatologik  yordam  ko’rsatish,  agar  baxtsiz  hodisa  oqibati 
bilan bog’liq bo’lsa; 

---

 
229 
  B.Tibbiy transport xarajatlari, ya’ni; 
-zarur bo’lgan xolatda; eng yaqin kasalxonilardan biriga transport vositasida 
olib borish; 
-sug’urtalangan shaxsning tibbiy repatriatsiya-uning yashab turgan joyidan 
O’zbekistoning eng yaqin xalqaro aeraportiga transportda elitish. 
Faqatgina Assistans xizmatining vakili shifakorlari tibbiy repatriatsiyaning 
maqsadga  mofiqligini  hal  qila  oladilar.  Agar  Assistans  shifakorlari 
repatriatsiyani  zarur  deb  hisoblasalar,  lekin  sug’urtalangan  shaxslar  uni  rad 
etsa. Assistans xizmati xizmatlar ko’rsatishi va ular uchun to’lovni to’xtatadi. 
  Assistans  xizmati  sug’urta  hodisasi  ro’y  berganda  sug’urtalangan 
shaxsning  oilaviy    hamrohi  O’zbekistonga  qaytish  uchun  mo’ljallangan 
transport  vositasidan  foydalana  olmasa,  transport  xizmatini  tashkillashtirib 
beradi. 
  Agar  sug’urtalangan  shaxs  10  kundan  ortiq  vaqtga  kasalxonaga 
etkazilgan  bo’lsa  va  birorta  ham  oila  a’zosi  unga  hamroh  bo’la  olmsa, 
Assistans  xizmati  uning  eng  yaqin  qarindoshini  u  etgan  kasalxonaga  etib 
kelishini tashkillashtiradi (samalyot yoki poezda borish va kelish uchun bilet). 
Bunda  qarindoshning  chet  davlatda  bo’lgan  uchun  xarajatlar  kompaniya 
tomonidan qoplaydi. 
  Sug’urtalangan  shaxs  vafot  etgan  taqdirda  Assistans  xizmati  jasadni 
turgan  erdan  O’zbekistonning  eng  yaqin  xalqaro  aeraportigacha  transortda 
elitish xarajatlarini o’z zimmasiga oldi. Bunda dafn etish va dinniy  marosilar 
xarajatlari qaplanadi. 
  Sug’urtalangan  shaxsni  transportda  elitish  usuli    Assistansxizmati  yoki 
kompaniya  tomonidan  belgilanadi.  Bunda  haydovchining  harakat  jadvaliga 
amal qilmaganliga uchun komaniya javobgar hisoblanadi. 
  G. Baxtsiz xodisa bo’yicha xarajatlar: 
  Agar sug’urtalangan shaxs polisining amal qilsh davridagi va hududidagi 
baxtsiz hodisa tufayli  vafot etgan bo’lsa kompaniya sug’urta dasturida nazarda 
tutilgan sug’urta summasini  naf oluvchiga to’laydi.  
 
  Sug’urta  to’lovi  O’zbekistonda  Markaziy    bankning  sug’urta  hodisasi 
ro’y  bergan  kundagi  kursi  bo’yicha  so’mda,  naf  ouvchining  bankdagi  hisob 
hisob raqamiga pul o’tkazish yo’li bilan to’lanadi. 
 
Sug’urtalangan  shaxsga  bir  yoki  bir  necha  sug’urtaxodisasi  uchun 
kompaniya  tomonidan  to’lanadigan  to’lov  sug’urta  summasidan  oshmasligi 
kerak. 
            4
.
  Iqtisodi  rivojlangan  mamlakatlarning    moliya-  kredit        tizimida 
sug’urta  kompaniyalari  eng  muhim  bo’g’inlardan  biri  hisoblanadi.  Ayrim 
ma’lumotlarga  ko’ra,  2004  yilda  jahon  miqyosida  sug’urta  kompaniyalari 
tomonidan  yig’ib  olingan  jami  sug’urta  mukofotlari  miqdori,  taxminan  1,1 
trl.dollardan oshib ketdi. Buning asosiy sababi shundaki, ishlab chiqarishning 
gurkirab  rivojlanishi,  barqaror  iqtisodiy  o’sish,  pirovardida  bu  mamlakatlarda 
oddiy  aholi  turmush  darajasining  farovonligi    sug’urta  ishini  taraqqiy  etishi 
uchun  zamin  yaratdi.  Buni  biz  birgina  bugungi  kunda  jahonning  eng 
rivojlangan  mamlakatlaridan  biri  bo’lgan  -  Amerika  Qo’shma  Shtatlari 
misolida ko’rishimiz mumkin. 

---

 
230 
 
2004  yil  statistik  ma’lumotlariga  ko’ra,  Amerika  Qo’shma  Shtatlarida 
hosil qilingan yalpi ichki mahsulotning 9,4 foizini sug’urta mukofotlari tashkil 
etgan.  Bu  ko’rsatkich  Frantsiya,  Kanada,  Italiya  kabi  taraqqiy  etgan 
mamlakatlarning tegishli ko’rsatkichidan sezilarli darajada yuqoridir. Amerika 
diyorida  sug’urta  ishini  nechog’li  rivojlanganligini  nafaqat  yuqorida  qayd 
etilgan makroiqtisodiy ko’rsatkich orqali emas, balki boshqa ko’rsatkich orqali 
ham  bilib  olishimiz  mumkin.  Jumladan,  2004  yilda  yig’ib  olingan  sug’urta  
mukofotlarini  aholi  jon  boshiga  taqsimlaganda,  bir  AQSh  fuqarosi  o’zini  va 
o’ziga qarashli mol-mulklarni sug’urtalashga bir yilda 3790,2 dollar sarflagan. 
Yuqorida  ko’rsatilgan  mablag’ning  2072,1  dollari  umumiy  sug’urta,  1718,1 
dollari esa hayotni sug’urtasiga to’g’ri keladi. 
     
XX  asrning  so’nggi  o’n  yili  mobaynida  sug’urta  faoliyati  Yaponiya, 
Janubiy  Koreya,  Singapur  va  Germaniya  kabi  davlatlarda  jadal  rivojlanib 
borishiga  qaramasdan,  Amerika  sug’urta  kompaniyalari  jahonda  o’zining 
etakchilik  mavqeini  yo’qotgan  emas.  2004  yilda  Amerika  Qo’shma  Shtatlari 
Kanada bilan birgalikda er sharida yig’ib olinadigan sug’urta mukofotlarining 
qariyb 36,2 foizini to’pladilar. Ko’rinib turibdiki, bu juda yuqori ko’rsatkich va 
bu  mamlakatlarda  sug’urta  ishi  kundalik  hayotning  ajralmas  elementi 
ekanligidan darak beradi. 
 
2004  yil  ma’lumotlariga  murojaat  qiladigan  bo’lsak,  Amerikada  6000 
mingga yaqin sug’urta kompaniyalari mavjud bo’lib, ularda 2,6 mln.ga yaqin 
xodimlar  ishlashyapti.  2000  yillar  boshida  amerikalik  fuqarolar  umumiy 
summasi  6,6  trl.  dollardan  ortiq  bo’lgan  450  mln.  sug’urta  polisiga  ega 
bo’lishgan. 
 
AQShda      sug’urta      biznesi       rivojlanishining       eng      muhim 
yo’nalishlaridan  biri,  uning  yanada  baynalminallashuvidir.  Amerikalik 
ekspertlarga ko’ra, bu jarayon kelgusi 10 yillikda yanada kuchayadi. Buni biz 
O’zbekiston  misolida  ham  ko’rishimiz  mumkin.  1991  yilda  O’zbekiston  o’z 
mustakilligini  ko’lga  kiritishi    va  bozor  munosabatlariga  bosqichma-bosqich 
o’tishi  munosabati  bilan,  O’zbekistonga  rivojlangan  davlatlarning,  shu 
jumladan Amerika Qo’shma Shtatlarining qiziqishi oshdi.  
1994  yilda  mamlakatimizda  Amerikaning  eng  yirik  sug’urta 
kompaniyasi  bo’lmish  -  “Ameriken  Interneyshnl  Grupp”  sug’urta 
korporatsiyasi  Tashqi  iqtisodiy  faoliyat  milliy  banki  bilan  hamkorlikda 
“UzAIG”  o’zbek-amerika  sug’urta  kompaniyasini  tashkil  etdi.  Bu  qo’shma 
sug’urta kompaniyasining Ustav kapitalida amerikalik kompaniyasining ulushi 
51  foizni,  ya’ni  1,1  mln.doll.ni  tashkil  etadi.  Ammo,  xalkaro  bozorlarda 
Amerika sug’urta kompaniyalari jiddiy raqobatga duch kelishmoqda. Amerika 
sug’urta  kompaniyalarining  xalkaro  bozorlarda  faol  faoliyat  ko’rsatishining 
asosiy  sabablaridan  biri  shundaki,  Amerika  savdo-sanoat  monopoliyalari, 
transnatsional  korporatsiyalari  tobora  jahon  bozorini  ishg’ol  qilmoqda. 
Tabiiyki, bu monopoliya va korporatsiyalar chet mamlakatlar iqtisodiyotidagi 
o’z ishtiroklarini tarkibiy tuzilmalaridan biri bo’lgan sug’urta kompaniyalarisiz 
amalga oshirishmaydi. 
       5.  Barcha  davlatlarda  bo’lgani  kabi  Amerika  Qo’shma  Shtatlarida  ham 
sug’urta    kompaniyalari      faoliyati  ustidan davlat nazorati mavjud. Bu bejiz 

---

 
231 
emas,  albatta.  Negaki,  qaysi  davlatda  va  iqtisodiy  taraqiyot  qay  darajada 
rivojlanmasin,  baribir,  sug’urta  kompaniyalari  millionlab  mijozlari  oldida 
olgan  majburiyatlarini  halol  va  vijdonan  bajarishlari  uchun  mas’uliyatga 
egadirlar. 
 
Shunisi diqqatga sazovarki,  AQShda  sug’urta kompaniyalari  faoliyatini 
davlat  tomonidan  tartibga  solish  markazlashgan  shaklda  yagona  Federal 
boshqaruv  organi  tomonidan  nazorat  qilinmasdan,  balki  shtat  darajasida 
nazorat  qilinadi.  Har  bir  shtatda  sug’urta  operatsiyalarini  nazorat  qilish 
bo’yicha maxsus bo’limlar mavjud bo’lib, ular superintendant yoki komissarlar 
tomonidan  boshkariladi.  Bu  shaxslar  shtat  gubernatorlari  tomonidan 
tayinlanadi va odatda, rahbarlik muddati gubernatorlar saylov muddatiga teng. 
Ayrim shtatlarda sug’urta operatsiyalari hajmining nihoyatda kattaligi maxsus 
bo’limda  etarli  miqdorda  xodimlar  ishlashini  talab  etadi.  Ammo,  shunday 
bo’lishiga  qaramasdan  bu  nazorat  bo’limlari  doimo  malakali  mutaxasislar  va 
zarur  darajadagi  mablag’lar  etishmasligidan  aziyat  chekishadi.  Shunisi 
ajablanarliki,  har  bir  shtatda  sug’urta  kompaniyalarini  nazorat  qilish  va 
ro’yxatdan o’tkazish tartibi bir-biridan farq qiladi. 
 
Sug’urta  operatsiyalarini  nazorat  qilish  bo’limining  asosiy  funktsiyasi 
mazkur  shtatda  ro’yxatdan  o’tgan  barcha  sug’urta  kompaniyalarining  to’lov 
qobiliyati  va  amalga  oshirilgan  sug’urta  operatsiyalari  ustidan  muntazam 
nazorat  o’rnatishdan  iborat.  Faqat  bugina  emas.  Sug’urta  operatsiyalarini 
nazorat  qilish  maxsus  bo’limi,  amalda  har  bir  sug’urtalovchining  moliyaviy 
ahvolini  kuzatib  boradi  va  yillik  hisobotlarni  tahlil  etadi.  AQShdagi  har  bir 
shtat  o’z  hududida  faoliyat  ko’rsatayotgan  hamma  sug’urta  kompaniyalari 
uchun muayyan talablar va cheklovlar qo’yishda mutlaqo erkindir.  
Har  bir  shtatda  sug’urta  faoliyatini  tartibga  solish  yuzasidan  alohida 
qonun-qoidalarni  mavjudligi  bu  yo’nalishda  ma’lum  bir  qiyinchiliklarni 
keltirib  chiqarmokda.  Xususan,  Arkanzas  shtatida  ro’yxatdan  o’tgan  sug’urta 
kompaniyasi  o’z  polisini  Texas  shtatida  sotsa,  demak  u  mazkur  shtatning 
sug’urta  faoliyatini  amalga  oshirishga  doir  qonun  hujjatlari  talablariga  javob 
berishi  zarur.  Bu  esa,  o’z-o’zidan  ortiqcha  rasmiyatchilikni  va  hujjatlarni 
to’ldirishni vujudga keltiradi. Mana shunga o’xshash  masalalarni hal etish va 
sug’urta  sohasini  Federal  darajada  o’zaro  muvofiqlashtirib  borish  maqsadida, 
barcha  shtatlarning  sug’urta  operatsiyalarini  nazorat  qilish  maxsus  bo’limlari 
bo’lim  boshliqlarining  ko’ngilli  Milliy  assotsiatsiyasiga  birlashdilar. 
Assotsiatsiyaning  majlislari  bir  yilda  2-4  bo’lib  o’tsada,  afsuski,  uning  qabul 
qilgan  qarorlari  shtatdagi  qonun  chiqaruvchi  organlar  uchun  tavsiyaviy 
xarakterga ega. 
 
Ajablanarli  tomoni  shundaki,  sug’urta  kompaniyalarining  o’zi  emas, 
balki  ular  faoliyatining  ayrim  tomonlari  Federal  hukumat  tomonidan  nazorat 
qilinadi.  Masalan,  sug’urta  kompaniyalarining  qimmatli  qog’ozlarni  oldi-
sotdisi  bilan  bog’liq  operatsiyalari  qimmatli  qog’ozlarni  savdosi  bo’yicha 
Komissiya o’rnatgan talablarga javob berishi zarur.  
Birinchi  navbatda,  sug’urtalanuvchini  manfaatini  himoya  qiladi. 
Evropada  amalda  bo’lgan  tartibdan  farqli  o’laroq,  Amerika  Qo’shma 
Shtatlarida  sug’urta  kompaniyasi  rahbarlari  uchun  ularning  malakasi,  ish 

---

 
232 
tajribasiga  talablar  qo’yilmaydi.  Aksincha,  amalga  oshirilgan  sug’urta 
operatsiyalari bo’yicha qattiq hisobot talab etiladi. 
 
Har bir shtatda depozit va kafolat fondlari mavjudki, bu fondlar sug’urta 
kompaniyalari  bankrot  deb  e’lon  qilingan  taqdirda,  olingan  majburiyatlarni 
bajarish  uchun  ishlatiladi.  Kafolat  fondiga  ajratilayotgan  mablag’lar  miqdori 
sug’urta  kompaniyasining  aktiviga nisbatan  2-5  foizni tashkil  etadi.  Mobodo, 
sug’urta  kompaniyasi  bankrot  deb  e’lon  qilinsa,  bu  holda  sug’urta  nazorati 
qanday  chora-tadbirlarni  amalga  oshiradi  degan  o’rinli  savol  tug’ilishi 
mumkin.  
Dastlab,  shtatdagi  sug’urta  operatsiyalarini  nazorat  qiluvchi  maxsus 
bo’lim,  bankrot  deb  e’lon  qilingan  kompaniyaning  jami  qarzlarini  baholaydi. 
Shundan so’ng, bankrot bo’lgan kompaniyaning mijozlarini qabul qilib olgan 
boshqa  kompaniya  kafolat  fondidan  tegishli  mablag’lar  oladi.  Ayrim 
shtatlarda, sug’urta kompaniyalarining shtat byudjetiga to’laydigan ajratmalar 
miqdori  kafolat  fondidan  olinadigan  mablag’lar  summasiga  kamayishi  ham 
mumkin.  
 
Yuqoridagilardan  ko’rinib  turibdiki,  Amerika  Qo’shma  Shtatlarida 
sug’urta faoliyatini davlat tomonidan nazorat etish o’ziga xos xarakterga ega. 
Har  bir  shtatda  sug’urta  faoliyatini  nazorat  qilishga  qaratilgan  qonunchilik 
hujjatlari aytarli bir-biridan farq qiladi. Ammo, har qanday sharoitda sug’urta 
operatsiyalarini  nazorat  qiluvchi  maxsus  bo’limlarning  asosiy  vazifasi 
sug’urtalanuvchilarning  to’la  manfaatini  himoya  qilishga  qaratilgan.  Eng 
asosiy gap ham mana shundadir.  
       6
.
  Amerika  Qo’shma  Shtatlarida  faoliyat  ko’rsatayotgan  sug’urta 
kompaniyalarini uchta   yirik  guruhga  bo’lish  mumkin: 
- 
h
ayotni sug’urta qilishga ixtisoslashgan kompaniyalar; 
- umumiy sug’urta operatsiyalarini (hayotni sug’urta qilishdan tashqari) 
amalga oshiruvchi kompaniyalar. 
- o’zaro sug’urtalash jamiyatlari. 
Hayotni 
sug’urtalashga 
ixtisoslashgan 
Amerikani 
eng 
yirik 
kompaniyalarining    o’ziga  xos  xususiyati  shundaki,  ular  bugungi  kunda  ko’p 
ming  sonli  pensiya  fondlariga  tegishli  yuz  milliardlab  mablag’larni 
boshqaradilar.  Ayrim  kompaniyalar  aktivining  30-40  foizini,  aynan  Pensiya 
fondlariga tegishli mablag’lar tashkil etadi. Bunda sug’urta monopoliyalarining 
asosiy vazifasi Pensiya fondlari tomonidan ishonchli boshqaruvga topshirilgan 
mablag’larni  oqilona  investitsion  siyosat  yuritish  orqali  ko’paytirishdan  va 
ishonchli saqlashdan iborat. Sug’urta  kompaniyalari bunday xizmatlari uchun 
Pensiya  fondlaridan  tegishli  vositachilik  haqini  oladilar.  Bu  xizmat  haqi 
sug’urta kompaniyalariga millionlab daromad keltiradilar. Ammo, bu asosiysi 
emas.  Gap  shundaki,  sug’urta  kompaniyalari  ixtiyoridagi  katta  miqdordagi 
investitsion  resurslar,  ularni  sanoat  korxonalari  ustidan  nazorat  o’rnatishlari 
uchun  imkoniyat  yaratadi.  Statistik  ma’lumotlarga  qaraganda,  Amerikaning 
eng  yirik  100  ta  sanoat  korporatsiyalaridan  27  tasida  sug’urta 
kompaniyalarining vakillari Direktorlar kengashini boshqargan. Bu ko’rsatkich 
bo’yicha  sug’urta  kompaniyalari  faqat  tijorat  banklari  va  investitsiya 
kompaniyalaridan keyingi o’rinda turadi. 

---

 
233 
 
Umumiy  sug’urta  operatsiyalarini  amalga  oshiruvchi  kompaniyalar, 
aytarli  barcha  ko’rsatkichlar  bo’yicha  hayotni  sug’urtalashga  ixtisoslashgan 
kompaniyalardan keyin turadi. Ammo, yig’ib olinadigan sug’urta mukofotlari 
miqdori  va  aktivining  o’sishi  bo’yicha  umumiy  sug’urta  operatsiyalarini 
amalga  oshiruvchi  kompaniyalar  biroz  ilgari  harakat  qilishmoqda.  Buning 
asosiy  sababi  shundaki,  keyingi  yillarda  bu  sug’urta  turlariga  bo’lgan  talab 
sezilarli ravishda kuchaydi. 
 
Mazkur  toifaga  mansub  sug’urtalovchilar  mijozlar  sonini  oshirish 
maqsadida muntazam yangi sug’urta xizmatlarini taklif etmoqdalar. Jumladan, 
advokatlarning,  shifokorlarning  va  me’morlarning  uchinchi  shaxsga  zarar 
keltirish bo’yicha kasbiy javobgarligini sug’urta qilish yuqoridagi fikrimizning 
yaqqol  isbotidir.  Hozirgi  paytda,  birgina  “San  Paul  kompani”  sug’urta 
kompaniyasida  65  mingdan  ortiq  shifokor  o’z  javobgarligini  sug’urta 
qilishgan.  Ushbu  sug’urta  turi  bo’yicha  to’plangan  sug’urta  mukofotlari 
miqdori yalpi tushumlarning 15 foiziga yaqinini tashkil etmoqda. 
 
Amerika  Qo’shma  Shtatlarining  sug’urta  tizimida  “m’yuchuels”  deb 
ataluvchi  o’zaro  sug’urtalash  jamiyatlari  o’ziga  xos  o’rinni  egallaydi.  Agar, 
aktsiyadorlik  sug’urta  kompaniyasining  egalari  aktsiyadorlar  bo’lsa, 
“m’yuchuels”  tipidagi  o’zaro  sug’urtalash  jamiyatining  egalari  -  bu  shu 
jamiyatda  o’z  hayoti  yoki  mol-mulkini  yoxud  javobgarligini  sug’urta  qilgan 
jismoniy  va  yuridik    shaxslardir.  Bunday  sug’urta  jamiyatlarining  butun  pul 
mablag’lari sug’urta mukofotlari va foydadan ajratmalar hisobidan shakllanadi. 
Shuning  uchun  sug’urta  mukofoti  bir  vaqtning  o’zida  sug’urtalanuvchining 
jamiyatga  kirish  hissasi  bo’lib  ham  xizmat  qiladi.  Sug’urtalanuvchi  o’zaro 
sug’urtalash  jamiyatidan  sug’urta  polisini  sotib  olar  ekan,  u  nafaqat  sug’urta 
qoplamasini  olishga  da’vogarlik  qiladi,  balki  sug’urtalovchi  faoliyatining 
natijalari bo’yicha olingan foydani bir qismini olishga ham haqlidir. 
 
Dastlabki,  “M’yuchuels”  tipidagi  sug’urta  jamiyatlari  aktsiyadorlik 
sug’urta  kompaniyalariga  qarama-qarshi  ravishda  tashkil  etildiki,  bunda 
sug’urtalovchi nafaqat sug’urtani daromad olishni bir manbai sifatida qarashi, 
balki o’zining hissadorlarini eng qulay sharoitlarda sug’urtalashi zarur edi.  
 
Mavjud  ma’lumotlarga  ko’ra,  AQShda  2000  dan  ortiq  o’zaro  sug’urta 
qilish jamiyatlari faoliyat ko’rsatishmoqdaki, bu ko’rsatkich Buyuk Britaniya, 
Frantsiya  va  Daniyada  100  tadan  ortiqni  tashkil  etadi.  Bu  shakldagi  sug’urta 
jamiyatlarining umumiy daromadi AQShda 482,1 mlrd.doll.ni tashkil etadi. Bu 
boshqa  davlatlarning  ko’rsatkichlaridan  juda  ko’pdir.  Shu  erda  ta’kidlash 
zarurki,  Yaponiyada  bor-yo’g’i  20  ta  o’zaro  sug’urtalash  jamiyati  mavjud 
bo’lishiga qaramasdan, ular tomonidan to’plangan sug’urta mukofotlari 278,3 
mlrd.doll.ni tashkil etgan. 
 
Amerika  sug’urta  tizimida  sug’urta  brokerlari  o’z  mavqelariga  ko’ra 
muhim  ahamiyatga  ega.  Ko’p  sug’urta  shartnomalari  amalda  sug’urtalovchi 
bilan  sug’urtalanuvchi  o’rtasida  bevosita  tuzilmasdan,  balki  brokerlar 
vositasida  tuziladi.  Jumladan,  Amerikaning  eng  yirik  kompaniyalaridan  biri- 
“Prudenshial” 22 minga yaqin agentlarning xizmatidan foydalanishadi. 
 
Yuqorida  qayd  etganimizdek,  Amerika  Qo’shma  Shtatlarida  sug’urta 
biznesi  rivojlanishining  asosiy  yo’nalishlaridan  biri,  uni  yanada 

---

 
234 
internatsionallashuvidir.  Chet  eldagi  bo’lim  va  vakolatxonalar  soni  bo’yicha 
AQSh  bugungi  kunda  dunyoda  ikkinchi  o’rinni  egallab  turibdi.  Amerika 
sug’urta kompaniyalarining xalqaro miqyosda faol ishtirok etishlarining asosiy 
sababi shundaki, Amerika transnatsional korporatsiyalari jahon bozorida tobora 
kuchli  pozitsiyalarni  egallashmoqda.  Bu  korporatsiyalarga  qarashli  mol-
mulklar  va  boshqa  manfaatlarni  sug’urtaviy  himoya  etish,  shubhasiz  uning 
tarkibiga  kiruvchi  sug’urta  kompaniyalar  tomonidan  amalga  oshiriladi. 
Amerikaning mashhur “ITT” kontserni, o’z sug’urta operatsiyalarini jahonning 
80  mamlakatida  amalga  oshirayotgan  25  sug’urta  kompaniyalarini  nazorat 
qiladi. 
 
Amerika  Qo’shma  Shtatlari  sug’urta  tarmog’idagi  eng  yirik 
kompaniyalardan  biri  -  bu  “SIGNA”  sug’urta  korporatsiyasidir.  Bu 
korporatsiya  1982  yilda  “Konnektiut  djeneral  korp.”  va  “INA  korp.” 
kompaniyalari  negizida  tashkil    etilgan  bo’lib,    uning  shtab  -  kvartirasi 
Filadelfiyada joylashgan. U amalga oshiradigan asosiy sug’urta operatsiyalari 
mol-mulkni 
va 
javobgarlikni 
sug’urtalashdir. 
“SIGNA” 
sug’urta 
korporatsiyasining  vakolatxonalari  jahonning  160  dan  ortiq    mamlakatida 
faoliyat ko’rsatyapti. Uni chet eldagi filiallari asosan shaxsiy sug’urta va mol-
mulk sug’urtasi bilan shug’ullanishadi. 1995 yilda korporatsiya bo’yicha kelib 
tushgan  sug’urta  mukofotlarining  sal  kam  10,0  foizi  chet  eldagi  filiallar 
hisobiga to’g’ri kelgan. 
 
Qo’shma  Shtatlarning  eng  etakchi  kompaniyalari  haqida  to’xtalar 
ekanmiz, “Amerikan International Group (AIG)” sug’urta guruhining ichki va 
tashqi bozordagi faoliyati alohida tahsinga sazovordir. Guruh asosan savdo va 
sanoat  tarmoqlari  tavakkalchiliklarini  sug’urtalashga  ixtisoslashgan.  “AIG” 
o’zining  dastlabki  operatsiyalarini  1919  yilda  Shanxayda  boshlagan  bo’lib, 
keyinchalik    shtab-kvartirasi  Nyu-Yorkka  ko’chirilgan.  Bugungi  kunda 
guruhning vakolatxonalari va filiallari er yuzining 140 mamlakatida mavjuddir. 
“AIG”ning  bir  yillik  sug’urta  operatsiyalari  hajmi  qariyb  10,0  mlrd.doll.dan 
ortiq. 
 
Shuni  alohida  ta’kidlash  zarurki,  1990  yillarning  boshida    sohada 
raqobatni  keskinlashuvi  1993  yillarga  kelib  hayotni  sug’urta  qilishga 
ixtisoslashgan  105  ta  va  umumiy  sug’urta  operatsiyalarini  amalga  oshiruvchi 
74  kompaniyani  bankrot  bo’lishiga  olib  keldi.  Sug’urta  faoliyatini  nazorat 
qiluvchi  hukumat  organlari  buni  oldini  olish  maqsadida  sug’urta 
kompaniyalarining  mavjud  kapitallariga  bo’lgan  eng  kam  talabni  yanada 
kuchaytirdi. 1993 yildan boshlab, bu talab 2-3 mln.doll. atrofida belgilandi.