Toshkent moliya instituti "tasdiqlayman"

 
 
 
 
 
 
 
Nutqning to‘g`riligi –  
bu bosh kommunikativ 
sifatdir. Adabiy tilning 
fonetik, orfoepik, leksik 
va grammatik 
me’yorlari talablariga 
to`la mos keladigan 
nutqqa to‘g`ri nutq 
deyiladi. 
 
1-reja ► 
 

---

214 
 
ham  o`z  o‘rnini  o`zgartirib,  oxirgi  bo‘g`inga  ko‘chib  o`tadi.  Masalan,  iqtisod, 
iqtisodchi, iqtisodchilar.  Bu holat adabiy me’yor hisoblanadi. Lekin o`zbek tilida 
ba’zan urg`u oldingi bo‘g`inlarga tushadi. Masalan, le׳kin, afsu׳ski, alba׳tta. O`zbek 
tilida  urg`u  so`zning  ma’nosini  o`zgartirib  yuborishi  ham  mumkin.  Masalan, 
tugma׳-tu׳gma,  suzma׳-su׳zma,  olma׳-o׳lma,  qaynatma׳-qayna׳tma.  Ularning 
ma’nolari  faqat  urg`u  yordamida  aniqlanadi.  Urg`uni  qayerga  qo`yishni  farqlay 
olmaslik  so`zning  ma’nosini  buzilishiga  olib  keladi.  Bu  holat  esa  o`z-o`zidan 
adabiy  normaning  buzilishini  keltirib  chiqaradi.So`zlar  talaffuzidagi  bunday 
xatoliklar,    urg`uni    to‘g`ri  qo`llay  olmaslik  holatlari  o`qituvchilar  faoliyatidagi  
salbiy  holat hisoblanadi, bunga yo`l qo`yib bo`lmaydi. 
Gapdagi  biror  bo`lakning  ta’kidlab  aytilishi 
mantiqiy urg`u bo`lib, o`sha bo`lak alohida ohang bilan 
talaffuz  etiladi  va  gapning  mazmunini  o`zgartirishga 
xizmat  qiladi.  Masalan:  O`qituvchi  bugun  darsga 
kelmadi.  
Ushbu gap mantiqiy urg`usiga ko`ra bir necha xil fikrni anglatadi.  
Bunda  qaysi  ma’noga  alohida  e’tibor  berilsa,  shu  ma’noni  ifoda  etayotgan 
so`z  alohida  urg`u  bilan  talaffuz  etiladi:  O`qituvchi  bugun  darsga  kelmadi.  
(Boshqa yerga emas, aynan darsga). Bugun darsga  o`qituvchi kelmadi. (o`quvchi 
emas,  aynan  o`qituvchi).  O`qituvchi  bugun  darsga  kelmadi.  (kecha  emas,  aynan 
bugun).  Ba’zan  mantiqiy  urg`u  noto‘g`ri  qo`yilsa,  fikr  mavhum  bo`lib  qoladi  va 
tinglovchiga yetib bormaydi. Masalan, Onasiz bola o‘ynamas gapida onasi yonida 
bo`lmagan  bola  o‘ynamaydi  deyilyaptimi  yoki  onasi  bo`lmagan  bola  o‘ynamaydi 
degan fikr anglashilyaptimi, buni faqat urg`u olgan bo`lak orqali aniqlash mumkin. 
Agar  urg`u  onasiz  so`ziga  tushsa  birinchi  ma’no,  bola  so`ziga  tushsa  ikkinchi 
ma’no  anglashiladi.  Demak,  nutqning  to‘g`riligini  ta’minlash  uchun  so`z  va 
mantiqiy urg`uni to‘g`ri qo`llash lozim, aks holda yuqoridagidek mavhum holatlar 
yuzaga kelishi mumkin. 
So`z  va  gaplarning  mazmuni  ohang  (intonatsiya)  tufayli  o`zgarib  ketadi. 
Masalan, ko`rinmaysiz so`zi turli ohang bilan aytilishi mumkin. Ohang o`zgarishi 

---

215 
 
natijasida  sog`inganlik,  samimiyat,  kesatiq  va  norozilik  kabi  ko`plab  ma’nolar  
hosil    bo`ladi.  To‘g`ri  nutq  tuzishda  pauza  (to`xtam)  ham  alohida  o`rin  tutadi. 
Nutqda pauzani noto‘g`ri qo`llansa aytilayotgan fikrning mazmuni tubdan o`zgarib 
ketadi.  Masalan,  Murod,  o‘qidi.  Bu  gap  mazmunidan  Murodga  kimningdir 
o‘qiganligi ma’nosi anglashilmoqda (Murod - undalma vazifasida). Agar bu gapda 
pauza  bo`lmasa  Murod    o‘qidi,  ya’ni  Murodning  o`zi  haqida  gap  ketayotganligi 
anglashiladi. 
Bundan  tashqari,  nutqning  to‘g`riligiga  erishish  uchun  fikrni  har  jihatdan 
mazmunli, ifodali qiluvchi so`z va terminlarni, birikmalarni topa olish va ularni o`z 
o‘rnida qo`llay olish kerak. Tilimizda mavjud bo`lgan leksik qatlamdan so`zlarning 
o`z  va  ko‘chma  ma’nolari,  sinonim,  omonim,  antonim,  paronim,  terminlarning 
ma’no qirralarini to`la anglab, ulardan o`rinli foydalana olish nutqning to‘g`riligini 
ta’minlovchi vositalardir. Bunday lug`aviy birliklarni o`z o‘rnida qo`llay olmaslik 
esa nutqning to‘g`riligiga putur  yetkazadi,  natijada  so`zlovchining  maqsadi to`liq 
amalga  oshmay  qoladi.  Sinonimlarning  ma’no  qirralarini  to‘g`ri  anglamaslik, 
nutqning to‘g`riligiga putur yetkazadi. Chunki tilning eng katta boyliklaridan biri-
bu  sinonimlardir.  Sinonim  so`zlar  orasidan  matn  uchun  eng  mosini  tanlab  olish 
ham ancha murakkab va mas’uliyatli ish. Har bir so`z o`zining sinonimidan nozik 
ma’no qirralari bilan ajralib turadi. Bu farqlarni ilg`ab olish, sezish uchun ularning 
qo`llanilishini  bir-biriga  qiyoslab,  solishtirib  ko`rish  kerak  bo`ladi.  Masalan,