Toshkent moliya instituti "tasdiqlayman"

Nutqning aniqligi - 
nutqning 
kommunikativ sifatini 
ta’minlovchi 
shartlardan biridir. 
Nutqning aniqligi 
deyilganda, 
ifodalanayotgan  
fikrga, voqelikka so`z 
va terminlarning 
muvofiq kelishi 
tushuniladi.
 
2-reja  ► 

---

217 
 
Demak,  nutqning  aniqligi  so`zning  tildagi  ma’nosiga 
tamomila 
muvofiq 
tarzda 
qo`llanishi, 
so`zning 
voqelikdagi  o`zi  ifodalayotgan  narsa-hodisa  bilan 
qat’iy mosligi asosida yuzaga keladigan kommunikativ 
sifat ekan.  
O`qituvchi  uchun  aniqlik  juda  muhim,  buni 
isbotlash shart emas. O`qituvchi auditoriyaga kirar ekan, aytmoqchi bo`lgan gapini 
aniq  bilmasa,  o`z  fanini  o`quvchiga  yetkazib  berolmaydi,  o`quvchi  uning  noaniq 
so`zlarini  tinglamaydi,  natijada  darsning  sifati  buziladi.  Aniq  nutq  tuzish  uchun 
o`qituvchi  so`zning  avvalo  leksik  ma’nosini  to‘g`ri  tasavvur  qilishi  lozim. 
Voqelikdagi  narsa  bilan  uning  nomi  bo`lgan  so`zni  bir-biriga  moslay  olsa, 
o`qituvchi  aniq  nutq  tuza  oladi.  Masalan,  ro‘yxatga  olish  kitobi  tarzidagi 
birikmada  aniqlik  yo‘qolgan,  chunki  kitobga  yozilmaydi,  u  o‘qish  uchun 
mo`ljallanadi.  Demak,  birikmadagi  kitob  so`zi  ifodalanmoqchi  bo`lgan  
voqelikdagi narsaning nomi emas. Uning o‘rnida daftar so`zini qo`llash maqsadga 
muvofiq bo`ladi. Nutqdagi tushunchani ifodalash uchun so`zni o`z o‘rnida qo`llay 
olmaslik esa nutq aniqligiga putur yetkazadi.  
 Badiiy nutqda yoki o`qituvchi nutqida inversiya hodisasining uchrashi tabiiy 
holdir.  Bu  holat  o`quvchi  yoki  tinglovchilarga  yetkazilayotgan  nutqning  ta’sir 
kuchini oshirish uchun, xitob, taajjub, kuchli buyruq kabi his-tuyg`ularni ifodalash 
uchun xizmat qiladi. Masalan, bo`ldi kulgu birikmasini kulgu bo`ldi tarzida aytilsa, 
butunlay  boshqa  ma’no-masxara    bo`ldi  degan  ma’no  kelib  chiqadi.  Gaplarni 
qisqa-qisqa  shaklda  berish,  turli  his-hayajon  vositalaridan  undov,  so`roq,  ko`p 
nuqta,  tireni  yozma  nutqda  keng  qo`llash  va  og`zaki  ma’ruzalarda  ularga  rioya 
qilish nutqning emotsionalligini kuchaytiradi  hamda ekspressivligini oshiradi. Bu 
esa    o`z    o`rnida    o`qituvchining  darsdagi  nutqini    rang-barang    qiladi,  
o`quvchilarda    ham  shunga  mos  boy  his-tuyg`ularni  uyg`otadi,  ularni 
zeriktirmaydi. Bo`lg`usi mutaxassislarning asosiy vazifasi ifodalanayotgan fikrning 
boshqalar  tomonidan  to`laqonli  qabul  qilinishiga  erishishdan  iborat  bo`lmog`i 
 
Aniqlikni buzuvchi 
holatlarga, asosan, 
quyidagilar sabab 
bo‘ladi: 
 

---

218 
 
lozim.  Shu  sababdan  til  birliklarini  maqsadga  muvofiq  qo`llash  uchun  adabiy 
tilning qoidalari, me’yorlarini yuqori darajada bilish taqozo etiladi.  
    Aniq  muloqotning  eng  elementar  funksiyasi 
– suhbatdoshlarning o`zaro bir-birini tushunishlarini 
ta’minlashdir.  Bu  o`zbeklarda  samimiy  salom-alik, 
ochiq  yuz  bilan  kutib  olishdan  boshlanadi.  O`zbek 
xalqining  nodir  va  buyuk  xislatlaridan  biri  ham 
shundaki,  uyiga  birov  kirib  kelsa,  albatta  ochiq  yuz 
bilan  kutib  oladi,  ko`rishadi,  so`rashadi,  hol  ahvol 
so`raydi.  Shunisi  xarakterliki,  ta’ziyaga  borgan 
chog`da  ham  ana  shunday  samimiyatli  qabulni  his 
qilamiz.    Bu  kabi  birlamchi  kontakt  usullari  boshqa 
millat  va  xalqlarda  ham  bor,  ya’ni  bu  jihat  milliy 
o`ziga  xoslikka  ega.  Muloqotning  turi  va  shakllari 
turlichadir. Masalan, bu faoliyat bevosita yuzma-yuz 
bo`lishi  yoki  u  yoki  bu  texnik  vositalar  (telefon, 
telegraf  va  shunga  o`xshash)  orqali  amalga 
oshiriladigan; 
biror 
professional 
faoliyat 
jarayonidagi amaliy yoki do`stona bo`lishi; subyekt-
subyekt  tipli  (dialogik,  sheriklik)  yoki  subyekt-
obyektli  (monologik)  bo`lishi  mumkin.  Odamlar 
muloqotda 
bo`lishgani 
sari, 
ular 
o`rtasidagi 
umumiylik,  o`xshashlik  va  uyg`unlik  kabi  sifatlar 
paydo  bo`ladiki,  ular  bir-birlarini  bir  qarashda 
tushunadigan  yoki  yarimta    ham  fikr  ayon  bo`lib 
qoladigan  bo`ladi.