Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

Asosiy tayanch iboralar: 
statistik ko’rsatkichlar, mutloq miqdorlar, nisbiy 
miqdorlar, natural o’lchov birligi, shartli-natural o’lchov birligi, pul o’lchov birligi, 
kompleks o’lchov birligi, taqqoslanuvchi ko’rsatkich, taqqoslanadigan ko’rsatkich, 
koeffitsient, foiz (protsent), promille, prodetsimille, majburiyatni bajarish nisbiy 
miqdori, dinamika nisbiy miqdori, tuzilmaviy (struktura) nisbiy miqdori, 
koordinatsiya nisbiy miqdori, intensivlik nisbiy miqdori, taqqoslash nisbiy 
miqdori
 

---

52 
6-MAVZU. O’RTACHA MIQDORLAR
1. O’rtacha miqdorlar: mohiyati, ahamiyati va tasnifi 
Mutlaq va nisbiy miqdorlarning yuqorida ko’rsatib o’tilgan bir qancha 
ustunliklari, ijobiy tomonlari bilan bir qatorda, ularning kamchiligi shundan 
iboratki, ular o’rganilayotgan hodisa va jarayonlarga umumlashtirib ta’rif bera 
olmaydilar. Bu vazifani statistikada o’rtacha miqdorlar bajaradi. 
O’rtachalar metodi raqamlarni soddalashtirishning texnik usuli degan fikrni 
R.Fisher, Dj.Yul, Frederik S.Mills va boshqalar ham qo’llab quvvatlaganlar. 
O’rtachalarning mohiyatini to’g’ri tushunish, ularning alohida o’rni va vaznini 
aniqlaydi.
O’rtacha miqdorlar
deb, bir xildagi va bir turdagi hodisalarni o’zgaruvchan 
belgilari asosida umumlashtirib xarakterlovchi, ta’riflovchi miqdorlarga aytiladi. 
Ular ijtimoiy-iqtisodiy bilishning asosiy qurollaridan biridir. 
Statistik o’rtachalar va hayotiy o’rtachalar o’rtasida nima farq bor? - degan 
savol tug’iladi. Hayotiy o’rtachalar ko’rish va taxminlar asosida aniqlanadi. 
Masalan, bozorda bir kilogramm anjir 5000 so’m yoki bitta qo’y 200 ming 
so’mgacha deyishadi. Bir choynak choyni ichgancha bajaradigan ish yoki 
chopondan o’tadigan yomg’ir yog’di. Taqqoslash asosida chiqariladigan 
o’rtachalar: ularni topishi yaxshi (oylik nazarda tutiladi); u fermerning eri yaxshi 
va h.k. Bu xulosalar hayot tajribasidan kelib chiqqan xulosalardir. 
Statistik o’rtachalar ko’rish va ko’p yillik tajriba asosida emas, balki ommaviy 
ma’lumotlar asosida aniqlanadi. Masalan, o’rtacha ish haqini aniqlash uchun 
barcha xodimlarning ish haqlari qo’shilib, ularning soniga bo’linadi. Biroq, 
statistik o’rtachalar bir xil turdagi to’plam birliklari asosida hisoblansagina 
ob’ektiv va tipik bo’ladi.
O’rtacha miqdorlar yordamida, kuzatish birliklaridagi u yoki bu sabablar 
orqali bo’lgan farqlarni tekislash jarayoni amalga oshiriladi. 
Masalan, do’kondagi sotuvchining unumdorligi uning ish stajiga, yoshiga, 
sog’lig’iga, xizmat ko’rsatish usuliga, ma’lumotiga, malakasiga va hatto tashqi 
ko’rinishiga ham bog’liq. O’rtacha unumdorlik shu xususiyatlarni umumlashtiradi. 
O’rtacha miqdor – mavhum miqdor, chunki u yo’q birlikning mohiyatini 
xarakterlaydi. Bu degani to’plam birliklarining birortasi ham o’rtacha bilan teng 
bo’lmasligi mumkin. O’rtachalar mavhum miqdor ekan deb, ularni ilmiy 
tekshirmaslik va o’rganmaslikka hech qanday asos yo’q. Chunki, mavhumlik har 
qanday ilmiy tekshirishning zaruriy pog’onasidir. O’rtacha miqdorlarda ham, har 
qanday mavhumiylikka o’xshab, alohida va umumiy dialektik birligi amalga 
oshiriladi.
O’rtachalarni qo’llash umumiy va individual, ommaviy va alohida 
kategoriyalarning dialektik tushunishdan kelib chiqishi kerak.
Ma’lumki, individual ko’rsatkichlarning umumiydan farqlanishi – rivojlanish 
jarayonini namoyon bo’lishidir. Ayrim olingan birlik (ob’ekt)larda yangilik, 
ilg’orlik, bozorboblik elementlari mavjud bo’lishi mumkin. Bunday sharoitda, 
o’rtachalar umumiy ko’rinishda olingan aniq faktlarni, rivojlanish jarayonini 

---

53 
xarakterlaydi. Shuning uchun ham, o’rtachalarda tipik, real, o’xshash darajalar 
ifodalanadi. Bu darajalarning makonda va zamonda o’zgarishini baholash o’rtacha 
miqdorlarning muhim vazifalaridan biridir. Masalan, bozor iqtisodiyoti rivojining 
ayrim 
bosqichlarida 
ishchilarning 
mehnat 
unumdorligini 
o’zgarishi 
qonuniyatlarining korxonalarga xosligi; aholi farovonligi o’zgarishining o’rtacha 
ish haqi, oilaning o’rtacha daromadi, o’rtacha iste’mol qilingan tovarlar va h.k. 
ko’rsatkichlaridagi ifodasi. 
Shunday qilib, o’rtacha deyilganda turdosh yoki tipdosh belgilar yig’indisini 
ular soniga nisbati tushuniladi. Tashqi ko’rinishidan o’rtachani hisoblash juda oson 
ishga o’xshaydi. Haqiqatda esa bu ishni ko’r-ko’rona bajarmasdan, uni bajarish 
qoidalariga rioya qilinadi. Xo’sh qanday qoidalar mavjud? Avvalo, o’rtacha 
hisoblanishi kerak bo’lgan belgi muhim bo’lishi shart, aks holda, o’rtacha 
ahamiyatsiz bo’lib qoladi. 
Ikkinchidan, o’rtacha bir turdagi hodisa va jarayonlar bo’yicha hisoblanishi 
kerak. Bu erda ular mohiyati jihatidan bir-biridan keskin farq qilmasligi kerak, 
miqdoran esa turlicha bo’lishi mumkin.
Uchinchidan, umumiy to’plam bo’yicha o’rtachani hisoblash bilan birga, 
to’plamning ayrim bo’laklari uchun ham o’rtachani hisoblash maqsadga 
muvofiqdir, ya’ni umumiy o’rtacha bilan guruhlar bo’yicha ham o’rtachalar
aniqlaniladi.Umumiy va gurhli o’rtachalarni birgalikda qo’llash makonda va 
zamonda taqqoslash imkoniyat yaratadi, statistik tahlil darajasini jiddiy
kengaytiradi. Masalan, kreditni o’rtacha foiz stavkasi bilan, qisqa va uzoq
muddatli kreditlar uchun stavkasini hisoblash.
To’rtinchidan, o’rtacha miqdorlar statistik qonuniyatlarni belgilashda asosiy 
usullardan biri hisoblanadi. Ular katta sonlar qonuniga bo’ysungan holda ommaviy 
hodisalar, voqealar uchun hisoblanishi kerak. Shunday qilib, o’rganilayotgan 
to’plam etarli darajada katta bo’lishi kerak. 
Beshinchidan, sifat jihatdan o’zgaruvchi belgilar bo’yicha o’rtacha miqdorlar 
hisoblanishi mumkin emas. Masalan, “o’rtacha millat”, “o’rtacha tarmoq”, 
“o’rtacha rang” va h.k. 
Statistikada o’rtacha miqdorlar ikki turga: analitik(darajali ham deyiladi) va 
tuzilmaviy o’rtachalarga bo’linadi.