295
xil darajada bo’ladi. Ammo taqsimlashning nobozor
usuli muayyan dam olish,
davolanish yoki imtiyozli kvartira haqi, gaz, elektroenergiya uchun to’lovlarni
belgilash iste’molchilarning hammasi uchun bir xil tarzda bepul bo’lganidan, ular
taqsimotda tenglikni hosil etadi.
Umuman daromadlardagi tengsizlik tabiiy bir hol bo’lib, daromadi ozlarni
yaxshi ishlab pul topishga undaydi.
Kambag’allik
shunday holatki, banday vaziyatda inson o’zining asosiy
ehtiyojlarini qondirish imkoniga ega bo’lmaydi. Aholi va oilalarning bu qatlami
pul mablag’lari, mulk va boshqa resurslar bilan nisbatan kam ta’minlanganligi
sababli ularning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari past darajada qondirilgan bo’ladi.
Statistika amaliyotida kambag’allikni tavsiflash maqsadida quyidagi usullar
qo’llaniladi:
statistik usul, ya’ni daromad darajasi bo’yicha aholi taqsimotini
aniqlash; normativ usul, ya’ni me’yordagi iste’mol savatchasini hisoblab chiqish.
Birinchi usulda tegishli hukumat tashkilotlari mamlakat bo’yicha har bir
kishi va oilaning o’rtacha daromadlarini aniqlab chiqadi. Aynan shu o’rtacha
kambag’allik chegarasi deb yuritilib, undan past daromad darajasiga ega bo’lganlar
kambag’allar, yuqori daromadlilar esa nisbatan boylar deb yuritiladi. Masalan,
ayrim davlatlarda kambag’allik chegarasi mazkur mamlakat bo’yicha o’rtacha
daromaddan ikki baravar kam bo’lgan daromad deb taxmin qilishsa, boshqalarida
esa u o’rtacha daromadning 2/3
qismiga teng kelishi lozim deb hisoblanadi. Biroq
aksariyat ko’pchilik mamlakatlarda, shu jumladan O’zbekistonda ham boshqa usul
- normativ usul qabul qilingan.
Normativ usulda kabag’allik darajasi o’z tarkibiga eng zarur bo’lgan oziq-
ovqatlar, iste’mol buyumlari va xizmatlar to’plamidan iborat bo’lgan
eng kam
«iste’mol savati» qiymati asosida aniqlaadi. U quyidagicha hisoblanadi: dastlab
oziq-ovqat mahsulotlari to’plamining qiymati so’ngra oila byudjeti ma’lumotlari
asosida kam ta’minlangan oilalarning umumiy xarajatlarida nooziq-ovqat
mahsulotlar va xizmatlarning salmog’i aniqlanadi. Bu salmoq eng arzon narxlarda
eng kam iste’mol savati qiymatida hisoblanib boshlang’ich
hisob-kitoblarga
qo’shiladi.
Iste’mol savatining qiymat ifodasi eng kam iste’mol byudjeti deb ataladi.
Eng kam iste’mol byudjetiga yoki ko’pincha uning ma’lum bir qismiga (masalan
50% ga) mos keluvchi daromad kambag’allik chegarasi (KCh) hisoblanadi. Davlat
kabag’allik chegarasidan past darajada yashovchi aholiga ma’lum miqdorda pulli
va moddiy yordam ko’rsatadi. Aslida ham ijtimoiy himoyalashning barcha asosiy
choralari aholining aynan shu toifasiga, shuningdek, ish haqi, nafaqalar, pensiyalar,
stipendiyalarning eng kam miqdorini belgilashga qaratilgan.
Kambag’allikning vaqt bo’yicha o’zgarishi qator indekslarni hisoblash
yordamida aniqlanadi: kambag’allik indeksi; kambag’allikning chuqurlashuvi yoki
sayyozlashuv indeksi; kambag’allikning keskinlashuv indeksi.
Kambag’allik indeksi (Jk) joriy davrdagi kabag’allik koeffitsenti (Kk
|
) ni,
bazis davrdagi kambag’allik koeffitsienti (Kk
o
)ga bo’lish yordamida hisoblanadi.
296
;
;
;
Bu erda,
KChP
A0
va KChP
A1
- kabag’allik chegarasidan past daromadga ega bo’lgan
aholi soni (bazis va joriy davrlarda)
- bazis va joriy davrlarda aholining o’rtacha soni.
Agar Jk > 1 bo’lsa, u holda kambag’allik darajasi o’sish tomonga, Jk < 1
bo’lsa pasayishi tomonga moyil bo’lgan. Agar Jk = 1 bo’lsa, u holda kambag’allik
darajasi o’zgarmagan bo’ladi.
Daromadlar tengsizligi bor joyda kambag’allik muammosi hamisha mavjud
bo’ladi. Agar aholini kambag’allik chegarasiga qarab tabaqalasak, u holda ularning
har xil qatlamlari paydo bo’ladi. Bu qatlamlarni shartli ravishda quyidagi ijtimoiy
guruhlarga bo’lish mumkin: o’ta boylar (O’B); boylar (B); o’rta hollar (O’H);
kambag’allar (K); o’ta kambag’allar (O’K).
Kambag’allikning
chuqurlashib
yoki
sayyozlashib
borayotganini
tavsiflovchi indeksini hisoblash uchun dastlab mazkur guruhlar bo’yicha bazis va
joriy davrlar uchun struktura (tarkibiy) nisbiy miqdorlari hisoblanadi. So’ngra bu
nisbiy miqdorlar bir biri bilan taqqoslanadi. (2-jadval)
Agar,
bo’lsa, u holda kambag’allik chuqurlashib borayotganligidan dalolat beradi.
Chunki jamiyatda o’ta boylar qatlamidan tortib, to o’ta kambag’allar qatlamigacha
kambag’allashish holati sodir bo’ladi.
2-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: