Toshkent moliya instituti "statistika" kafedrasi

yangi
tugat
chiq
АС
АС
К

Asosiy kapitalning yaroqlilik va eskirish darajasini baholashda emirilish va 
yaroqlilik koeffitsientlari qo’llaniladi. Bu koeffitsientlar yil boshi va yil oxiriga 
hisoblanadi. 
Emirilish koeffitsienti: 
100
*
'
t
t
t
yem
AC
AC
AC
K


Yaroqlilik koeffitsienti:
100
*
'
t
t
yaroq
AC
AC
K

yoki
yem
yaroq
K
K


100
bu erda: 
AS
t
 
– 
t
momentda (davr boshi yoki oxiri) asosiy kapitalning to’liq 
qiymati; 
AS
’
t
 
– 
t
momentda (davr boshi yoki oxiri) asosiy kapitalning qoldiq 
qiymati. 
Asosiy kapitalning yil oxiridagi to’liq va qoldiq qiymatlarini jadval 
ma’lumotlaridan foydalangan xolda hisoblaymiz (7, 8-jadvallar).
7-jadval 
O’zbekiston Respublikasi asosiy kapitalining to’liq qiymati bo’yicha balansi, mln. so’m
Asosiy 
kapital 
turlari 
bo’yicha 
guruhi 
Davr 
boshida 
mavjud 
asosiy 
kapital 
Davr mobaynida kiritilgan asosiy 
kapital 
Davr mobaynida chiqib ketgan 
asosiy kapital 
Davr 
oxirida 
mavjud 
asosiy 
kapital 
jami 
shu jumladan 
jami 
shu jumladan 
yangi 
boshqalar 
tugatil 
gan 
boshqalar 
A 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 

---

204 
Jami 
28966369 
6917390 
4035738 
2881652 2959554 
959886 
1999668 
32924205 
Asosiy kapitalning to’liq qiymati davr oxirida quyidagicha aniqlanadi: 
сўм
млн.
32924205
2959554
6917390
28966369
0
1







chiq
kirit
AC
AC
AC
AC
8-jadval 
O’zbekiston Respublikasi asosiy kapitalining qoldiq qiymati bo’yicha balansi, mln. so’m
Asosiy 
kapital
turlari 
bo’yicha 
guruhi 
Davr 
boshida 
mavjud 
asosiy 
kapital 
Davr mobaynida kiritilgan asosiy 
kapital
Davr mobaynida chiqib ketgan 
asosiy 
kapital
Amorti 
zatsiya 
Davr 
oxirida 
mavjud 
asosiy 
kapital
jami 
shu jumladan 
jami 
shu jumladan 
yangi 
boshqalar 
tugatilgan 
boshqalar 
A 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
Jami 
18236862 64166443 4035738 
2380705 
3393447 
2811839 
581608 
1473101 
19786757 
Asosiy kapitalning qoldiq qiymati davr oxirida quyidagicha aniqlanadi:
сўм
млн.
19786757
1473101
3393447
64166443
18236862
0
1








chiq
kirit
AC
AC
AC
AC
. 
7,8-jadvallar ma’lumotlari asosida asosiy kapitalning harakati va holati 
ko’rsatkichlarini hisoblaymiz (9-jadval):
9-jadval 
Ko’rsatkichlar 
Ko’rsatkichning hisoblanishi 
Asosiy kapitalning harakati ko’rsatkichlari 
Kiritilish koeffitsienti
%
0
,
21
100
*
32924205
6917390
100
*
1



АС
АС
К
kirit
kir
Yangilanish koeffitsienti
%
3
,
12
100
*
32924205
4035738
100
*
1



АС
АС
К
yangi
kir
Chiqarilish koeffitsienti
%
2
,
10
100
*
28966369
2959554
100
*
0



АС
АС
К
chiq
chiq
Tugatish koeffitsienti
%
3
,
3
100
*
28966369
959886
100
*
0



АС
АС
К
tugat
chiq
Almashinish koeffitsienti 
%
8
,
23
100
*
4035738
959886
100
*



yangi
tugat
chiq
АС
АС
К
Asosiy kapitalning holati ko’rsatkichlari
Emirilish koeffitsienti 
(davr boshiga) 
%
0
,
37
100
*
28966369
18236862
28966369
100
*
0
'
0
0





AC
AC
AC
K
yem
Emirilish koeffitsienti 
(davr oxiriga) 
%
9
,
39
100
*
32924205
19786757
32924205
100
*
1
'
1
1





AC
AC
AC
K
yem
Yaroqlilik koeffitsienti 
(davr boshiga)
%
0
,
63
100
*
28966369
18236862
100
*
0
'
0



AC
AC
K
yaroq
Yaroqlilik koeffitsienti 
(davr oxiriga)
%
1
,
60
100
*
32924205
19786757
100
*
1
'
1



AC
AC
K
yaroq

---

205 
Jadvaldagi natijalar quyidagi axborotni beradi: kiritilgan asosiy kapital davr 
oxiridagi kapital qiymatining 21,1% ni, yangi kiritilgan kapital esa 12,6 % ni 
tashkil etadi. Davr boshidagi asosiy kapital qiymatining 10,2% ni chiqarilgan 
kapital tashkil qilsa, tugatilgan asosiy kapital 3,3% ni tashkil qilgan. Tugatilgan 
asosiy kapital yangi kiritilgan asosiy kapitalning 23,8% ga teng, yoki 100 so’mlik 
yangi kiritilgan asosiy kapital qiymatiga 23,8 so’mlik tugatilgan kapital qiymati 
to’g’ri keladi. 
Ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, asosiy kapitalning emirilish darajasi davr 
oxirida davr boshiga nisbatan 2,9 punktga ortgan, yaroqlilik darajasi esa mos 
ravishda shuncha punktga kamaygan. Bu holat respublikada mavjud asosiy kapital 
yaroqlilik darajasi pasayganligi ko’rsatadi. 
Statistikada asosiy kapitalning harakati hamda holati bilan bir qatorda asosiy 
kapitaldan foydalanish darajasi ham o’rganiladi va kapitaldan foydalanish 
samaradorligi baholanadi. Asosiy kapitaldan foydalanish ko’rsatkichlariga: kapital 
qaytimi, kapital sig’imi va kapital bilan mehnatni qurollanganlik darajasi va 
boshqalar kiradi. Bu ko’rsatkichlar asosiy kapitaldan qay darajada unumli 
foydalanilayotganligini baholab beradi.
Kapital qaytimi
– iqisodiyotga jalb qilingan har bir so’mlik asosiy kapitalga 
to’g’ri keladigan mahsulot (ish, xizmat) qiymatini ifodalaydi: 
AC
Q
CQ

, 
bu erda: 
Q
- hisobot davrida ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot qiymati (makro 
ko’lamda 
Q
-yalpi ichki mahsulot); 
AC
- asosiy kapitalning o’rtacha yillik qiymati
8
. 
Kapital sig’imi
– har bir so’mlik mahsulot ishlab chiqarish uchun necha 
so’mlik asosiy kapital jalb qilinganini ko’rsatadi:
Asosiy kapital bilan kurollanganlik darajasi
– iqtisodiyotda yoki korxonada 
band bo’lgan bir xodimga to’g’ri keladigan asosiy kapital qiymatini aniqlaydi:
yoki
bu erda: 
band
A
– iqtisodiyotda band bo’lgan aholi soni; 
H
– korxona 
hodimlarining ro’yxatdagi o’rtacha soni. 
Statistik tahlilda asosiy kapital qaytimi o’rtacha darajasining o’zgarishi va unga 
ta’sir etuvchi omillar qiymati baholanadi. Bunday tahlil samaradrorlik darajasining 
quyidagi ikki omil ta’sirida o’zgarishini baholaydi: 
1) tahlil qilinayotgan to’plamga kirgan har bir korxonaning fond qaytimi 
darajasining o’zgarishi; 
8
Асосий капитал қиймати захира кўрсаткичи бўлганлиги сабабли, унинг ўртача даражаси хронологик 
ўртача ёки тортилган арифметик ўртача формулалари асосида аниқланади. 
CQ
Q
AC
CS
1


band
qd
A
AC
AC

,
H
AC
AC
qd


---

206 
2) har bir korxona asosiy kapital qiymatining to’plamdagi ulushining 
o’zgarishi.
Bunday tahlilda indekslar usuli qo’llaniladi va kapital qaytimining 
o’zgaruvchan va o’zgarmas tarkibli hamda tarkibiy siljishlar indekslaridan 
foydalaniladi. Bu indekslarning analitik ifodasi quyidagicha: 
Kapital qaytimining o’zgaruvchan tarkibli indeksi: 
Kapital qaytimining o’zgarmas tarkibli indeksi: 
Kapital qaytimining tarkibiy siljishlar indeksi: 
Asosiy kapital qaytimi o’rtacha darajasining o’zgarishi va unga t’sir etuvchi 
omillar hamda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmining o’zgarishiga ta’sir etgan omillar 
tahlilini quyidagi shartli misolda ko’rib chiqamiz.
10-jadval 
Firmaning ikki korxonasi bo’yicha ishlab chiqarilgan mahsulot va asosiy kapitalining 
o’rtacha yillik qiymati 
Korxonalar 
Ishlab chiqarilgan mahsulot 
taqqoslama baholarda, 
ming so’m 
Asosiy kaptalning o’rtacha yillik qiymati 
O’tgan davr 
Joriy davr 
O’tgan davr 
Joriy davr 
mln so’m 
jamiga 
nisbatan 
foizda 
mln 
so’m 
jamiga 
nisbatan 
foizda 
1 
42151,5 
50787,0 
82650,0 
29,0 
92340,0 
27,0 
2 
70822,5 
79891,2 
202350,0 
71,0 
249660,0 
73,0 
Jami 
112974,0 
130678,2 
285000,0 
100,0 
342000,0 
100,0 
Bu ma’lumotlar asosida har bir korxonaning kapital qaytimini aniqlaymiz: 
1-korxonada: 
51
,
0
0
,
82650
5
,
42151
0
0
0



AC
Q
CQ
;
55
,
0
0
,
92340
0
,
50787
1
1
1



AC
Q
CQ
2-korxonada: 
35
,
0
0
,
202350
5
,
70822
0
0
0



AC
Q
CQ
;
32
,
0
0
,
249660
2
,
79891
1
1
1



AC
Q
CQ









0
0
1
1
0
0
0
1
1
1
AC
AC
cq
d
CQ
d
CQ
АC
АC
CQ
АC
АC
CQ
I









1
0
1
1
1
1
0
1
1
1
CA
CA
cq
d
CQ
d
CQ
АC
АC
CQ
АC
АC
CQ
I









0
0
1
0
0
0
0
1
1
0
CA
CA
cq
d
CQ
d
CQ
АC
АC
CQ
АC
АC
CQ
I

---

207 
Bu natijalar asosida kapital qaytimining o’zgaruvchan va o’zgarmas tarkibli 
hamda tarkibiy siljishlar indekslari hisoblanadi. 
Kapital 
qaytimining 
o’zgaruvchan 
tarkibli 
indeksi 
qiymatini 
aniqlaymiz: 
Demak, o’rtacha kapital qaytimi darajasi ikki omil, ya’ni kapital qaytimining 
o’zgarishi va asosiy kapital tarkibiy tuzilishidagi siljishlar hisobiga 3,4% ga 
kamaygan. 
Har bir korxonadagi kapital qaytimining o’zgarishi o’rtacha kapital qaytimiga 
qayday ta’sir etganligini o’zgarmas tarkibli indeks yordamida aniqlaymiz: