Toshkent moliya instituti sirtqi fakulteti «buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit» kafedrasi

3. Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning to’lov balansi tahlili
Mamlakatning ma`lum vaktdagi barcha xalkaro iqtisodiy faoliyati, shu jumladan, tashki savdo, kapital va ishchi kuchi migratsiyasi xam to`lov balansida o`z aksini topadi. Xar kanday tashki iqtisodiy bitim valyuta ayirboshlash va valyuta operatsiyalari orkali amalga oshiriladi. Demak, mamlakatning jaxon bozoridagi faoliyati natijalari pirovardida xorijiy valyuta tushumlari va xarajatlarida ifodalanadi. SHuning uchun xam to`lov balansini bir tomondan, chetdan keladigan barcha tushumlar, ikkinchi tomondan esa, chetga chikariladigan barcha to`lovlar ko`rsatilgan xujjatdir deb karash mumkin. Tushum fakat eksport yordamida ta`minlanishi mumkin. Aksincha, xorijiy tovarlarni va xizmatlarni sotib olish (import) uchun to`lovlar va xorijiy valyuta xarajatlari bilan boglik bo`ladi. Bunda tovar deganda ayirboshlanadigan xar kanday narsa tushuniladi, ya`ni, u moddiy ne`mat, xizmat, ishchi kuchi, kapital.
Mamlakat to`lov balansining taxminiy ko`rinishi (raqamlar shartli)

Moddalar nomi	Kredit (+) yoki eksportdan tushumlar	Debet (-) yoki import uchun xarajatlar	Sof kredit yoki sof debit
Joriy operatsiyalar hisobi
Tovarlar	+185	-260	-75
Tashki savdo balansining qoldig’i			-75
Xizmatlar	+85	-97	-12
Investitsiyalardan daromadlar (foizlar va divedentlar)	+28	-20	+8
Transfert ko’rinishidagi pul o`tkazmalari	+10	-18	-8
Joriy operatsiyalar buyicha balansning qoldig’i			-87
Kapital xarakatning hisobi
Investitsiyalar va boshqa o`rta va uzoq muddatli kapital	+150	-87	+63
Kapital xarakati balansining qoldigi			+63

To`lov balansini tuzish tamoyillariga ko`ra u doimo balanslashgan bo`ladi. Manfiy yoki musbat qoldik tushunchasi faqatgina to`lov balansining aloxida qismlariga ta`luqli. Shu bilan birga to`lov balansi qoldig’ining milliy iqtisodiyotga ta`siri amaliyotda bir xil tavsiflanmaydi. Iqtisodiy siyosat maqsadlaridan kelib chiqib to`lov balansining musbat qoldig’i xam, manfiy qoldig’i xam ijobiy yoki salbiy deb baholanishi mumkin.
To`lov balansi xolatiga baho berishda savdo balansi qoldig’i, joriy operatsiyalar balansi qoldig’i, kapital xarakati va moliya balansi qoldig’i xamda rasmiy hisob kitoblar balansi qoldig’i aloxida taxlil etiladi.Savdo balansi qoldig’i o`zgarishiga baho berishda bu o`zgarishlar kaysi omillar ta`sirida ro`y berganligi e`tiborga olinadi. Masalan, manfiy qoldiq eksportning qisqarishi hisobiga ro`y bergan bo`lsa, bu xolat milliy iqtisodiyotning rakobatbardoshliligi pasayganligidan dalolat berishi va negativ hodisa deb karalishi mumkin. Lekin bu xolat mamlakatga to`gridan-to`gri investitsiyalar okimi ko`payishi hisobiga importning o`sishi natijasida ro`y bergan bo`lsa miliy iqtisodiyotning zaiflashidan dalolat deb karalmaydi.
Joriy operatsiyalar hisobi balansi, odatda, to`lov balansining ma`lumot beruvchi qoldig’i deb karaladi. Chunki bu koldi bilan birga ichki iqtisodiy siyosatni cheklovchi tashki iqtisodiy omil hisoblanishi bilan birga mamlakatning moliyalashtirishga extiyojini belgilaydi. Joriy operatsiyalar hisobi balansining musbat qoldig’i mamlakat boshqa davlatlarga nisbatan netto kreditor ekanligidan dalolat beradi, va aksincha manfiy qoldig’i ( ya`ni joriy operatsiyalar hisobi balansining takchilligi) mamlakat tovarlar va xizmatlarning netto-importi uchun to`lovlarni amalga oshirishga va transfert to`lovlarini moliyalashtirishga majbur bo`lgan sof qarzdorga aylanganligini anglatadi. Amalda joriy to`lov balansining musbat qoldig’iga ega mamlakat milliy jamg’armalarning bir qismini kapitalni ichki jamgarishga yo`naltirish o`rniga mamlakat tashkarisiga investitsiyalaydi.
Kapital xarakati va moliya balansi qoldig’i joriy operatsiyalar balansi xolatining oynadagi aksi hisoblanadi, chunki real resurslar okimini ko`rsatadi. SHuningdek joriy operatsiyalar balansi xolati kisman «Sof xatolar va chetda koldirishlar» moddasiga to`gri keladi.
Rasmiy hisob kitoblar balansi qoldig’i to`lov balansi umumiy (yakuniy) qoldig’ining kengrok tarqalgan nomlanishi bo`lib norezidentlarning mamlakatga nisbatan likvidli talablarning ko`payishi (kamayishi) yoki xorijiy likvidli aktivlardagi mamlakat rasmiy zaxiralarning ko`payishidan ( kamayishidan) dalolat beradi. Bu qoldiq «Zaxira aktivlari» moddasidan boshqa barcha moddalarni kamrab oladi.Qayd qiligngan valyuta kurslari sharoitida (1979 yilga kadar) rasmiy hisob kitoblar holatiga katta axamiyat berilar edi, chunki uning taqchilligi mamlakatning boshqa davlatlar oldidagi majburiyatlarining ortganligini (yoki zaxiralarining kamayganligini) anglatgani xolda valyuta kursining barkarorligiga taxdid solar edi. Suzib yuruvchi valyuta kursining kiritilishi bilan umumiy to`lov balansi tushunchasini yo`kka chiqardi, rasmiy zaxiralar dinamikasi esa nafakat rasmiy hisob kitoblar qoldig’ining oqibati, balki to`lov balansining boshqa bo`limlarida hisobga olingan oqimlaridagi o`zgarishlarning sababchisi ham bo`lib qoldi.
Import operatsiyalari tahlilida import hajmining reja va o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlari va tarkibiga, shuningdek, hududlar va mamlakatlar bo‘yicha hajmiga baho beriladi. Import hajmi bo‘yicha reja bajarilishi va dinamikasi mutlaq va nisbiy o‘zgarishlarda o‘rganiladi. Uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar aniqlanadi va baholanadi.Import hajmi bilan eksport hajmi orasidagi nisbat tahlilning muhim qatori hisoblanadi Ular orasidagi nisbat balansi orqali mamlakat yalpi milliy mahsulot va yalpi ichki mahsulotlari aniqlanadi. Ya’ni yalpi milliy mahsulot hajmini aniqlashda tashqi savdo aylanmasi bo‘yicha mutlaq farqlanish qo‘shilgan, chegirilgan holda umumiy ko‘rsatkich aniqlanadi. Tashqi savdo aylanmasida musbat farqlanishga ega bo‘lish shartlari shu asosda boshqariladi va belgilanadi. Bu jihat o‘zgarishlar ko‘proq makro darajadagi tahlilda o‘rganiladi va mamlakat iqtisodining istiqbol ko‘rsatkichlari dastaklarini tuzib chiqishda foydalaniladi. Import hajmi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarga tahlilda alohida ahamiyat beriladi. Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida import hajmi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillarning tahlilini ko‘rib o‘tish mumkin.
2-rasm.⁹

Korxonada import hajmi biznes rejaga nisbatan keskin oshgan. Jumladan, «A» mahsulot turi bo‘yicha o‘sish 86 % ni, «B» mahsulot turi bo‘yicha o‘sish esa 2,25 martani tashkil etgan. Korxona bo‘yicha jami o‘sish 97,1 foizni tashkil etgan. Import hajmining o‘zgarishida miqdor omil o‘zgarishi hisobiga yalpi import hajmi quyidagi o‘zgarishga ega bo‘lgan.
1. (62-50*2000+60-40*1000)=+24,0+20,0=44,0 ming so‘m.
Import hajmining o‘zgarishi baho omilining ta’sirida yalpi import hajmi quyidagi o‘zgarishga ega bo‘lgan.
2. (3000-2000*62+1500-1000*60)=+62,0+30,0=92,0 ming so‘m
Har ikkala omil ta’sirida import hajmi o‘sishi quyidagicha bo‘lgan:
+44,0+92,0=136,0 ming so‘m.
Eksport-import tahlili.
2019 yilning 11 oyida respublikaning tashqi savdo aylanmasi hajmi 38,3 mlrd.dollarni tashkil etib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 33,4 foizga yoki 9,6 mlrd. dollarga oshgan (2018y. – 28,7 mlrd, doll.).
Jumladan: eksportning umumiy hajmi 16,3 mlrd. dollarni tashkil etib, 43,3 foizga yoki 4,9 mlrd, dollarga oshgan (2018 y. – 11,3 mlrd, doll.).
Import hajmi 22,0 mlrd. dollarni tashkil etib, 27,0 foizga yoki 4,7 mlrd, dollarga oshgan (2018 y. – 17,3 mlrd. doll.).
Natijada, tashqi savdo aylanmasi manfiy saldosi -5,7 mlrd.dollarni tashkil etib, o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 228,4 mln.dollarga yoki 3,8 foizga kamaygan (2018y. – -6,0 mlrd.doll.).
Eksportni rag‘batlantirish, xususan mahalliy mahsulotlarni tashqi bozorga olib chiqishni har tomonlama soddalashtirish hamda moliyaviy qo‘llab-quvvatlash borasida amalga oshirilayotgan ishlar natijasida 2019 yil yakuni bilan umumiy eksport hajmi 34 %ga o‘sib, 18,7 mlrd. dollarga yetishi kutilmoqda.Bunda asosan, jahon tovar-xomashyo bozorlarida asosiy eksport tovarlari uchun yuqori narxlar shakllanishi tovarlar eksporti hajmini 1 mlrd. dollargacha yoki 7 foiz o‘sishiga, xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlantirilishi hisobiga esa 1,5 mlrd.dollarga yoki 11 foiz o‘sishiga xizmat qildi. Natijada, o‘tgan davrda tovar va xizmatlar eksport qiluvchi korxonalar soni 1138 taga ko‘payib, hamkor mamlakatlarning eksport geografiyasi 18 ta davlatga kengayib, 177 taga yetdi.
Xususan, oziq-ovqat mahsulotlari eksporti o‘tgan yilning mos davriga nisbatan 392,3 mln.dollarga yoki 38 foizga, rangli metal va undan tayyorlangan buyumlar - 146,4 mln.dollarga yoki 20 foizga, to‘qimachilik mahsulotlari - 289,7 mln.dollarga yoki 24,6 foizga, xizmatlar - 344,8 mln.dollarga yoki 12,5 foizga va boshqalar - 252,3 mln.dollarga yoki qariyb 2 barobargacha o‘sdi.
Bozor munosabatlari sharoitida tahlil ishlarining muvaffaqiyati ko’p jihatdan uni qanday tashkil etilganligiga va rejalashtirishga bog’liqdir. Odatda analetik ishlarida nafaqat korxonani boshqaruv tarkibi, balki boshqaruvning funksional organlari, jamoatchilik a’zolari hamda mehnat jamoasigacha qatnashishi mumkin bo’ladi. Asosiy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini amalga oshirishdan asosiy – maqsad korxona operatsion faoliyatining barcha tomonlari natijalarini, bieinchi navbatda, uning zaif va oqsoq tomonlarining natijalarini chuqur tahlil qilish, mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik faoliyatiga jalb qilish, mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik faoliyatiga jalb qilish asosida xarajatlarni kamaytirish orqali boshqaruv samaradorligini ashirish yo’llarini ko’rsatishdaniborat.Iqtisodiy adabiyotlar va iqtisodiy tahlil amaliyotida asosiy faoliyatidan olingan daromad va xarajatlar tahlilini tashkil etishning quydagi bosqichlari keltiribo’tilgan:

• 
  Operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ob’ekti va predmetini tanlash va rejasini (dasturini)tuzush
  
• 
  Operatsion faoliyatdanolingandaromad va xarajatlar tahlili uchun zarur bo’lgan hisobot materiallariniyig’ish;
  

Operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini o’tkazishning reja va dasturini tuzish bosqichida tahlilning dasturi va rejasini tuzib olish operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini tashkil etishning asosiy qismidir. Bu bosqichda operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ishlari nimadan boshlanishi, operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili o’tkazuvchi komissiyaga kimlar kiritilishi hamda operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ishlarini nima bilan yakunlanishi ko’rsatib o’tiladi.Operatsion faoliyatdan olingan daromad lar tahlili jarayoni da korxona faoiyatining barcha tomonlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar bilan uzviy bog’langan holda foyda kompleks tarizda tahlil etilishi maqsadga muvofiqdir. Foyda miqdorini tahlil etishda gorizantal va verikal tahlil metodlari muhim o’rintutadi.Vertikal tahlil orqali foyda turlari tarkibidagi strukturaviy o’zgarishlariga baho beradi. Foyda solig’I to’lagunga qadar foydaga nisbatan yalpi foyda, davr xarajatlari, operatsion faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko’rilgan daromad, operatsion faoliyatning foydasi, moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlar, umumxo’jlik faoliyatining foydasi, favqulodda foyda va zararlarning tutgan ulushlari o’tgan yildagi malumotlar bilan taqqoslanadi va tegishli xulosa beriladi.Bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subektlarning moliyaviy natijalari tarkibida asosiy o’rinni mahsulot (ish, xizmatlarni) sotishdan olingan yalpi foyda tashkil etadi. Moliyaviy natijalarning asosiy qismini mahsulot (ish, xizmatlarni sotishdan shakillanganligi sababli tahlilda asosiy etibor ushbu qatorning rejaga va o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi va omilli ta’sirigaqaratiladi.¹⁰
Eksport-import operatsiyalari bo‘yicha samaradorlik ko‘rsatkichlari sifatida eksport-import operatsiyalari bo‘yicha daromadlar va xarajatlarning nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar o‘rganiladi. Eksport-import operatsiyalaridan olinadigan foyda summasining oshishi birinchidan, korxona iqtisodiy rivojiga ta’sir etsa, ikkinchi tamondan, mamlakat valuta rezervining shakllanishi va uning ortishiga imkon beradi. Korxonada valuta tushumlarining ortishi esa erkin iqtisodiy harakatda bo‘lish va chet el bilan aloqalarning rivojlanishida muhim moliyaviy tayanch bo‘ladi. Eksport operatsiyalari tahlilida eksport hajmidan olingan natija va uning rentabelligiga muhim e’tibor beriladi. Buni quyidagi bog‘lanishlar asosida aniqlashimiz mumkin.
4-rasm¹¹

Korxonada eksport hajmidan olingan foyda summasi o‘tgan yilga nisbatan 10000 ming so‘mga ortgan. Bu o‘zgarish bevosita eksport hajmining yoki olingan daromadlar summasining o‘zgarishi hisobiga hamda eksport qilingan mahsulot, ish va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga ro‘y bergan. Buni quyidagi bog‘lanishlar orqali topishimiz mumkin. Agarda korxona eksport operatsiyasidan o‘tgan yil mahsulot, ish va xizmatlarni ishlab chiqarish tannarxida joriy davr tushumlariga yoki daromadlariga ega bo‘la olganda korxona qo‘shimcha qancha foydaga ega bo‘lishi mumkin edi. Buni quyidagicha aniqlash mumkin, ya’ni mahsulot, ish va xizmatlar joriy davr eksportidan olingan daromad summasidan ularning o‘tgan davr bo‘yicha ishlab chiqarish tannarxi chegirilgan holda 12000-85000=35000 ming so‘m. Demak, korxona bu holatda qo‘shimcha 35000 so‘mlik foydaga ega bo‘lgan bo‘lar edi.
1. Eksport hajmining o‘zgarishi hisobiga olingan foyda summasi:
35000-15000=+20000 ming so‘m.
2. Eksport qilingan mahsulot, ish va xizmatlar ishlab chiqarish tannarxining o‘zgarishi hisobiga o‘zgarishi:
25000-35000=-10000 ming so‘m.
Har ikkala omil ta’sirida eksport hajmidan olingan foyda summasi=[phone]=+10000 ming so‘m bo‘lgan. Korxonada mahsulot eksporti bo‘yicha foydalilik, ya’ni rentabellik darajasi 5,8 foizga o‘sgan. Bu o‘zgarishni ham yuqoridagi bog‘lanishda aniqlash mumkin. Shartli rentabellik=25000/100000*100=25 %
1. Foyda summasining rentabellikka ta’siri:
25,0-15=+10,0 %
2. Tushum summasining rentabellikka ta’siri:
20,8-25,0=-4,2 % Har ikkala omil ta’sirida eksport hajmi rentabelligi 5,8 % ga ortgan.

Xulosa
Bozor munosabatlari sharoitida tahlil ishlarining muvaffaqiyati ko’p jihatdan uni qanday tashkil etilganligiga va rejalashtirishga bog’liqdir. Odatda analetik ishlarida nafaqat korxonani boshqaruv tarkibi, balki boshqaruvning funksional organlari, jamoatchilik a’zolari hamda mehnat jamoasigacha qatnashishi mumkin bo’ladi. Asosiy faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini amalga oshirishdan asosiy – maqsad korxona operatsion faoliyatining barcha tomonlari natijalarini, bieinchi navbatda, uning zaif va oqsoq tomonlarining natijalarini chuqur tahlil qilish, mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik faoliyatiga jalb qilish, mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularni xo’jalik faoliyatiga jalb qilish asosida xarajatlarni kamaytirish orqali boshqaruv samaradorligini ashirish yo’llarini ko’rsatishdaniborat.Iqtisodiy adabiyotlar va iqtisodiy tahlil amaliyotida asosiy faoliyatidan olingan daromad va xarajatlar tahlilini tashkil etishning quydagi bosqichlari keltiribo’tilgan:Operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini o’tkazishning reja va dasturini tuzish bosqichida tahlilning dasturi va rejasini tuzib olish operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlilini tashkil etishning asosiy qismidir. Bu bosqichda operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ishlari nimadan boshlanishi, operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili o’tkazuvchi komissiyaga kimlar kiritilishi hamda operatsion faoliyatdan olingan daromad va xarajatlar tahlili ishlarini nima bilan yakunlanishi ko’rsatibo’tiladi.Operatsion faoliyatdan olingan daromad lar tahlili jarayoni da korxona faoiyatining barcha tomonlarini ifodalovchi ko’rsatkichlar bilan uzviy bog’langan holda foyda kompleks tarizda tahlil etilishi maqsadga muvofiqdir. Foyda miqdorini tahlil etishda gorizantal va verikal tahlil metodlari muhim o’rintutadi.Vertikal tahlil orqali foyda turlari tarkibidagi strukturaviy o’zgarishlariga baho beradi. Foyda solig’I to’lagunga qadar foydaga nisbatan yalpi foyda, davr xarajatlari, operatsion faoliyatning boshqa jarayonlaridan ko’rilgan daromad, operatsion faoliyatning foydasi, moliyaviy faoliyat bo’yicha daromad va xarajatlar, umumxo’jlik faoliyatining foydasi,favqulodda foyda va zararlarning tutgan ulushlari o’tgan yildagi malumotlar bilan taqqoslanadi va tegishli xulosa beriladi.
Bozor munosabatlari sharoitida xo’jalik yurituvchi subektlarning moliyaviy natijalari tarkibida asosiy o’rinni mahsulot (ish, xizmatlarni) sotishdan olingan yalpi foyda tashkil etadi. Moliyaviy natijalarning asosiy qismini mahsulot (ish, xizmatlarni sotishdan shakillanganligi sababli tahlilda asosiy etibor ushbu qatorning rejaga va o’tgan yillarga nisbatan o’zgarishi va omilli ta’sirigaqaratiladi.