Тошкент молия институти сиртқи факультети «бухгалтерия ҳисоби, ИҚтисодий таҳлил ва аудит»

Амортизацияни тўғри чизиқли усулда ҳисоблашиш жадвали

Ииллар	Баланс қиймати	Йиллик амортизация суммаси	Жамғарилган амортизация	Колдиқ қиймати
1-йил	5000000	960000	960000	4040000
2-йил	5000000	960000	1920000	3080000
3-йил	5000000	960000	2880000	2120000
4-йил	5000000	960000	3840000	1160000
5-йил	5000000	960000	4800000	200000

Амортизацияни тўғри чизиқли усулда ҳисоблашишда унинг суммаси фойдаланган муддати давомида бир хил бўлади, жамғарилган эскириш бир текисда ошиб боради, қолдиқ қиймати эса, баҳоланган тугатиш қийматига етгунча бир текисда камайиб боради.

Бажарилган иш ҳажмига кўра амортизация ҳисоблашиш. Бажарилган иш ҳажмига нисбатан амортизацияни ҳисоблашиш усули асосий воситаларнинг хар ҳисобот йил бажарган ишининг ҳиобигас асосланган. Мазкур усул билан эскиришнинг хар ш қийматини ҳисоблашиш учун жами фойдаланиш муддати давомида умумий баҳоланган ни чиқаришни ҳамда хар бир аниқ йилдаги ишлаб чиқаришни олдиндан аниқлаш лозим. Ишлаб чиқариш сифатида ишлаб чиқарилган маҳсулот, ишланган соатлар миқдори ва ҳоказо олиниши мумкин. Корхонада шу давр мобайнида 4800000 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарилди. 1-йилда - 800000, 2-йилда - 1200000, 3-йилда - 1000000, 4-йилда - 800000, 5-йилда - 1000000 сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарилди. Маҳсулот бирлигига кетган амортизация харажат. қуйидагига тенг:
(500000-200000)/4800000=0,1 хар бир сўмлик маҳсулот учун


Бажарилган иш ҳажмига кўра амортизация ҳисоблашиш жадвали

Ииллар	Баланс Қиймати	Ишлаб чиқарилган маҳсулот ҳажми	Ииллик амортизаци я суммаси	Жамгарилган амортизация	қолдик қиймати
1-йил	500000	800000	80000	80000	420000
2-йил	500000	1200000	120000	200000	300000
3-йил	500000	1000000	100000	300000	200000
4-йил	500000	800000	80000	380000	120000
5-йил	500000	1000000	100000	480000	200000

Бажарилган иш ҳажмига кўра амортизация ҳисоблашиш усули объектлардан фойдаланиш муддати, уларнинг тўзилиш хусусиятлари билан чекланган ҳамда мазкур акти нинг хўжалик фаолияти ҳажми йилма-йил ўзгарган холларда қўлланилади.

Жадаллаштирилган (тезкор) усуллар. Колдиқли камайиш ҳамда кумулятив усул тезкор усуллар бўлиб ҳисобланади. Тезкор усуллар моҳияти шундаки, асосий воситаларга фойдалана бошлаганда ҳисобланган амортизация суммаси объект хизмат муддати якунида ҳисобланган амортизация суммасидан анча юқори бўлади. Ишлаб чиқаришга жалб қилиннган асосий воситаларнинг кўпгина турлари фойдаланишнинг дастлабки йилида анча самарали хизмат қилиши ҳамда юкори ишлаб чиқариш хусусиятига эгалигидан келиб чиқиб, бу усулдан фойдаланилади. Бу эса, агар уларнинг фойдалилиги ва ишлаб чиқариш хусусияти кейинги йилларда анча юқори бўлса, у ҳолда асосий воситалардан фойдаланиб бошлаганда эскиришнинг катта қисмини ҳисобдан чиқариш амалга ошириладиган 1 фоизлик қоидасига жавоб беради. Тезкор усуллар, хусусан, технологиялар такомиллаштирилиши туфайли кўп турдаги ускуналар ўз қийматини йукотиши (маънавий эскириши) ҳам тушунтириладиЯнги кашфиётлар ва материаллар илгари харид қилинган ускунанинг маънавий эскиришига олиб келади ва уни жисмоний эскиришдан анча олдинрок алмашт заруратини юзага келтиради. Ҳар йили амортизациянинг кескин ўзгариши асосий воситаларнинг колдик қийматида ҳам ўз аксини топади. Тўғри чизикли усулда эса қолдик қиймат миқдори тезкор усуллардаги қолдик қийматга нисбатан хар доим анча юкори бўлади.Асосий воситаларнинг хар «ил турларига амортизациянинг турли усуллари қўлланилишига рухсат этилганлигини, Бироқ бунда бир турдаги асосий восита учун фақатгина бита усул қулланилиши мумкинлигини назарда тутиш лозим. Солиқда тортиш мақсадида Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодексига биноан амортизация меъёрлари қўлланилииши лозим. Корхонанинг ҳисоб сиёсатига кўра ҳисобланган амортизация билан Солиқ кодексига мувофиқ ҳисобланадиган амортизация ўртасидаги фарқ вақтинчалик фақк дейиладиМисол. «Бобур» компаниясида фаолиятнинг дастлабки йилида солиқ тулангунга қадар бўлган фойда 250 минг сумни ташкил этган. Бунда ҳисоб фойдаси ва солиқда тортилган фойда ўртасида фарқ мавжуд, ҳисоб сиёсатига мувофиқ ишлаб чиқариш усулида хисобланган амортизация 130 минг сумни, солиқда тортиш максадлари учун амортизация эса тўгри чизикли усулда)- 100 минг сумни ташкил килганлигидан юзага келади. Бу айнан вақтинчалик фарк булиб, солиққа тортиладиган фойда уни хисобга олганда 25 0000+( 13 0000-100000)=280000 сумга тенг. Фойда солиғининг 20%лик ставкаси бўйича хисобланган фойда солиғи (250000*20%)=50000 сумни ташкил этади, лекин бюджетга (280000*20%)=56000 сум тўлаш керак бўлади, бу икки миқдор ўртасидаги фарк вақтинчалик фарклар бўйича муддати унайтирилган фойда солиғи ҳисобланади ва у кайси ҳисобот даврида сўндирилишига караб боғлик равишда 0950 ёки 3210-ҳисобварақларида акс эттирилади.
Ушбу муомалалар бўйича қуйидагича проводкалар берилади:
Д-т 9810-«Фойда солиғи бўйича харажатлар» - 50000 сум
Д-т 0950, 3210-«Вақтинчалик фарклар бўйича муддати ўзайтирилган даромад солиғи» - 6000 сўм
К-т 6410-«Фойда солиғи бўйича бюджетга қарзлар» - 56000 сум.
Корхонанинг ҳисоб сиёсатига мувофиқ ҳисобланган амортизация Солиқ Кодекси бўйича шортизациядан юкори бўлган холатда мазкур фарк суммасига солиқ бўйича муддати ўзай­тирилган қарз юзага келади. Юкорида келтирилган мисолнинг аксини куриб чиқамиз, бунда Кисоб фойдаси 280000 сумни, солиққа тортиладиган фойда эса - 250000 сумни ташкил килган.
Бухгалтерия ёзуви қуйидагича бўлади:
Д-т 9810-«Фойда солиғи бўйича харажатлар» - 56000 сум
К-т 6410-«Фойда солиғи бўйича бюджетга қарзлар» - 50000 сум
К-т 6250, 7250-«Солиқларга оид вақтинчалик фарклар бўйича муддати ўзайтирилган мажбуриятлар» - 6000 сум.
Қолдиқли камайиш усулида амортизация ҳисоблашиш. Камайиб борувчи қолдик усули активдан фойдаланиш муддатида амортизация суммасининг доимо камайиб боришини ифодалайди. Ушбу усулда эскириш меъёри асосий воситаларнинг қолдиқ қийматига кўпайтирилади. Одатда, бу усулда амортизация меъёри икки ҳисса килиб олинади.

Қолдикли камайиш усулида амортизация хисоблаш жадвали (минг сўм)

Йиллар	Баланс қиймати (минг сўмда)	Ииллик амортизация суммаси	Жамгарилган амортизация	Қолдиқ қиймати
1 -йил	5000	(40%*5000)=2000	20000	30000
2-йил	5000	(40%*3000)=1200	32000	18000
3-йил	5000	(40%*1800)=720	39200	10800
4-йил	5000	(40%*10800)=4320	43520	6480
5-йил	5000	4480	48000	2000