Toshkent moliya instituti sh. N. Fayziev, R. D. Dusmuratov, A. A. Karimov, I. N. Kuziev, A. Z. Avlokulov

3.

 

Auditor axloqi (etikasi) 

Auditor  etikasi  (axloqi).  Yuzaki  qaraganda  unchalik  tanish  va  odatiy 

bo’lmagan so’z birikmasi. Masalan, pedagog yoki vrach etikasi, odatda, hammaga 

tanish  va  hech  kimni  hayratlantirmaydi.  Bular  kasb  etikasining  turlari  bo’lib, 

kishilarning  kasbiy  faoliyatlaridan  kelib  chiqadi  va  ular  o’rtasidagi  o’zaro 

munosabatlarning  ma’naviy-ahloqiy  jihatlarini  tavsiflaydi.  Barcha  axloqiy 

talablar  umuminsoniy  negizga  ega  bo’lishiga  qaramasdan,  ayrim  kasb  turlari 

uchun  ularning  o’ziga  xos  ahloqiy  me’yorlari  shakllangan.  Bunday  kasb  egalari 

sohani  ham  nazariy,  ham  uslubiy,  ham  amaliy  jihatdan  yuksak  professional 

darajada bilishlari bilan birga, shakllangan, me’yoriy-huquqiy asosga ega ahloqiy 

jihatlari  bilan  ham  boshqalardan  ajralib  turadi.  Auditorlik  ham  mana  shunday 

murakkab kasblar qatoriga kiradi.  

Shu boisdan, mamlakatimizda «O’zbekiston auditorlarining kasbga oid ahloq 

kodeksi  »  ishlab  chiqilib,  O’zbekiston  buxgalterlar  va  auditorlarining  milliy 

assotsiatsiyasi  (O’BAMA  tomonidan-26.08.2005y.)  va      O’zbekiston  Auditorlar 

Palatasi (O’AP tomonidan- 25.06.2005y.) amaliyotga tadbiq etildi.    

Yuqorida  ta’kidlanganidek,  vrach  etikasi,  Gippokrat  qasamyodi  bizga 

qadimdan  tanish  tushunchalar.  Auditor  bajaradigan  ishlarni  esa  vrach  vazifalari 

bilan  qiyoslash  mumkin.  Farqi  shundaki,  vrach  bajaradigan  xayrli  ish  inson 

organizmi  bilan  bog’liq  bo’lsa,  auditor  faoliyati  «korxona  organizmi»  ustida, 

unga aniq «tashhis» qo’yib, moliyaviy sog’lomlashtirish ustida olib boriladi.  

Lekin,  ayrim  hollarda  auditordan  «vaziyatni  tushunish»,  «yuz-xotir  qilish», 

«ko’zni chirt yumish» kabilar talab qilinadi. Bunday hollarda qanday yo’l tutish 

kerakligi  «O’zbekiston  auditorlarining  kasb  etikasi  kodeksi»  loyihasida  bayon 

etilgan.  

Kodeks 18 ta moddadan iborat bo’lib, auditorlar oldiga qo’yiladigan ahloqiy 

talablar mazmuni haqida ushbu moddalar orqali tasavvurga ega bo’lish mumkin: 

1-modda. Vijdonlilik va obektivlik. 

---

 

 

53 

2-modda. Ahloqiy nizolarni hal etish. 

3-modda. Professional kompetentlilik. 

4-modda. Maxfiylik. 

5-modda. Soliq amaliyoti.  

6-modda. Xalqaro faoliyat.  

7-modda. Omma uchun axborotni taqdim etish.  

8-modda. Mustaqillik.  

9-modda. Kasbiy layoqatlilik va auditor bo’lmagan shaxslardan foydalanishga 

bog’liq majburiyatlar.  

10-modda. Shartnoma bo’yicha va komission to’lovlar.  

11-modda. Auditor amaliyotiga muvofiq kelmaydigan faoliyat.  

12-modda.  Boshqa  auditorlar  bilan  munosabatlar.  Yangi  xodimlarni  qabul 

qilish. 

13-modda. Reklama va xizmatlarni taklif qilish. 

14-modda. Manfaatlar nizosi. 

15-modda. Hamkasblarni qo’llab-quvvatlash. 

16-modda. Professional kompetentlilik. 

17-modda. Axborotlarni taqdim etish. 

18-modda. Intizomiy choralar. 

Auditorlik  kasbining  axloqiy  me’yorlari  uning  tarixiy  taraqqiyoti  yo’lida 

shakllangan:  mustaqillik,  kompetentlilik  (puxta  bilimga  egalik),  halollik, 

vijdonlilik,  haqqoniylik  va  maxfiylik  (sir  saqlash)  kabi  xalqaro  printsiplari 

negizida  shakllangan.  Ushbu  printsiplar  mazkur  loyihaning  yuqorida  keltirilgan 

moddalarida  o’z  ifodasini  topgan.  Shu  boisdan,  bularga  batafsilroq  to’xtalib 

o’tamiz. 

Loyihada  malakali  auditorlarning  kasbga  oid  ahloqiy  me’yorlari 

mujassamlashgan,  auditorlik  hamjamiyati  muhitida  qaror  topgan  ahloq-odob 

qadriyatlari  aniqlangan.  Umuminsoniy  va  kasb  etikasi  me’yorlariga  auditorlik 

tashkilotining rahbari, har bir auditori va boshqa xodimlari qat’iy rioya qilishlari 

zarur. 

---

 

 

54 

Auditor uchun eng yuqori ahloqiy me’yor har qanday vaziyatda ham qonunni 

ustun  qo’yish,  ishonchga  sazovor  aniq  dilillarga  asoslangan  auditorlik  xulosasi 

tuzish,  yo’l  qo’yilgan  xato-kamchiliklarni  tahlil  qilib,  ularni  tuzatish  yo’llarini 

aniqlash, korxona moliyaviy ahvolini yaxshilaydigan tavsiyalar berishdan iborat. 

Buning uchun auditorning kasb mahorati vijdon, or-nomus kabi ahloqiy fazilatlar 

bilan ham uyg’unlashgan bo’lmog’i lozim.  

Auditor  hamma  vaqt  mustaqil  bo’lishi  kerak.  Bu  printsip,  agar  auditorlik 

tashkiloti  va  mijoz-korxona  o’rtasidagi  munosabatlar  (moliyaviy,  qarindosh-

urug’chilik  yoki  shaxsiy  tobelik,  boshqaruv  organlari  yoki  umumiy  loyihalarda 

qatnashish, buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha oldindan xizmat ko’rsatish va 

h.k.)  auditorlik  faoliyati  natijalariga  ta’sir  ko’rsatadigan  bo’lsa,  auditorlik 

tashkiloti  audit  o’tkazish  yoki  professional  xizmat  ko’rsatishdan  voz  kechish 

lozimligini bildiradi. 

Audit  o’tkazish  yoki  professional  xizmat  ko’rsatish  chog’ida  auditor 

professional  kompetentlilikka  rioya  qilishi  zarur.  Audit  o’tkazish  yoki 

professional xizmat ko’rsatish bo’yicha majburiyat olgan auditor mazkur sohada 

o’zining kompetentliligiga ishonch hosil qilishi lozim. Xususan, o’z majburiyatini 

vijdonan  bajarishi,  auditorlik  xizmatlarini  kafolatlay  olishi  uchun  zamonaviy 

metodikaga  asoslangan va  barcha  amaldagi  me’yoriy  hujjatlar  qoidalari hisobga 

olingan, etarli darajadagi bilim va tajribaga ega bo’lishi lozim. 

Auditor  o’zining  bilim  va  tajribasi  etishmagan,  hamda  uning  malaka 

sertifikatiga  mos  kelmagan  hollarda  auditorlik  tekshiruvlari  o’tkazmasligi  va 

professional xizmatlar ko’rsatmasligi kerak. 

Auditorlik  tashkiloti  murakkab  masalalarni  hal  qilishda  auditorga  yordam 

berish  uchun  malakali  ekspert-mutaxassislarni  jalb  qilishi  mumkin.  Ta’bir  joiz 

bo’lsa, Luqmoni Hakimning o’gli Saronga aytgan: «Bilmagan narsangda ustozlik 

qilma» degan nasihatini eslatishimiz o’rinlidir. 

Auditorlar buxgalterlik hisobi, soliqqa tortish, moliyaviy faoliyat va fuqarolik 

huquqi, auditni tashkil etish va rejalashtirish, qonunchilik, buxgalterlik hisobi va 

auditorlik faoliyatining milliy va xalqaro standartlari, hamda normalari sohasidagi 

---

 

 

55 

o’z professional bilimlarini doimo yangilab borishlari lozim. 

Audit  o’tkazish  yoki  professional  xizmat  ko’rsatishda  auditor  halol  bo’lishi, 

barcha  vujudga  kelgan  vaziyatlar  va  real  faktlarni  shaxsiy  adovatlarga  yo’l 

qo’ymasdan,  xolisona  o’rganishi,  auditorlik  faoliyatining  xalqaro  va  milliy 

standartlari  talablariga  rioya  qilishi  lozim.  Agar  u  halollikni  rad  etib,  tez  boylik 

orttirish maqsadida «imzosini sotish» yo’liga o’tib olsa, o’zining kasb mahoratini 

yo’qotadi.  Natijada,  auditorlik  xizmati  bozorida  o’ziga  o’rin  topa  olmaydi  va 

auditorlik hamjamiyatida beobro’ bo’lib qoladi.  

Auditor  soliq  qonunchiligining  barcha  jihatlariga  qat’iy  rioya  qilishi  lozim. 

Soliqqa  tortish  bo’yicha  professional  xizmat  ko’rsatish  chog’ida  auditor  mijoz-

korxona manfaatlarini himoya qiladi. Lekin u mijoz-korxona soliqni yashirish va 

soliq organini aldash maqsadida hujjatlarni qalbakilashtirishga yo’l ko’rsatmasligi 

kerak.  Soliq  hisob-kitoblari  va  to’lanishi  bo’yicha  tekshiruv  jarayonida 

aniqlangan  barcha  xato-kamchiliklar  to’g’risida  mijoz-korxona  ma’muriyatiga 

bildirishi zarur. 

Auditor  tekshiruv  jarayonida  olingan  mijoz-korxona  faoliyati  to’g’risidagi 

barcha  axborotlarni,  uning  bilan  aloqa  to’xtatilgan  yoki  davom  etayotganligidan 

qat’iy nazar, cheklanmagan vaqt davomida maxfiy saqlashi lozim. Auditor ushbu 

axborotlarni  o’z  foydasi  uchun  yoki  har  qanday  uchinchi  tomon  foydasi  uchun, 

hamda  mijoz-korxona  manfaatlariga  zid  ravishda  ishlatishga  haqli  emas. 

Auditorlik  tashkiloti,  auditor  yordamchilari  hamda  boshqa  xodimlari  maxfiy 

axborotlarning saqlanishi uchun javobgar hisoblanadi. 

Quyidagi  hollarda  mijoz-korxonalarning  maxfiy  axborotlarini  chop  etish  va 

boshqa shaklda oshkor qilish professional etikani buzish hisoblanmaydi: 



 

O’zbekiston  Respublikasi  Auditorlik  Faoliyati  Milliy  standartlariga  rioya 

qilishda; 



 

Sudlashuv  jarayonlarida  auditorlarning  professional  manfaatlarini  himoya 

qilishda; 



 

Tashkilot,  ishtirokchi  yoki  professional  organ  tomonidan  o’tkazilgan 

---

 

 

56 

sharhlar sifatining muvofiqligini tekshirishda; 



 

Tashkilot,  ishtirokchi  yoki  tartibga  soluvchi  organ  tomonidan  o’tkazilgan 

so’rov yoki tergov jarayonida savollarga javob berishda. 

Auditorlik  tashkiloti  o’z  professional  xizmatlarining  shart-sharoitlari  va  haq 

to’lash tartibini mijoz-korxona bilan oldindan kelishib, shartnomada aks ettirishi 

zarur. Auditorlik xizmatlari uchun to’lanadigan haq ko’rsatiladigan xizmatlarning 

hajmi  va  sifati  bilan  aniqlanib,  ularning  murakkabligi,  auditorlarning  malakasi, 

tajribasi,  professional  obro’si  va  mas’uliyatlilik  darajasiga  bog’liq.  Auditorlik 

xizmatlarini  reklama  qilish  halol,  odob  doirasidan  chetga  chiqmagan,  mijozlarni 

aldash va adashtirish ehtimolidan uzoq bo’lishi lozim. 

Auditorlar  hamkasblari  bilan  yaxshi  munosabatda  bo’lishlari,  ular  bilan 

auditorlik  tajribalarini  almashishlari,  ular  faoliyatini  asossiz  tanqid  qilmasliklari 

lozim.  Hamkasblarining  kamchiliklarini  ko’rsatish  faqat  do’stona  va  samimiy 

tarzda bo’lishi kerak. 

Yuqorida  ko’rsatilgan  ahloq  me’yorlariga  rioya  qilish  auditorlarning  yuqori 

ahloqi va professional mas’uliyatlari jamoatchilik fikrida ushbu kasbga hurmat va 

ishonchni saqlashning obektiv zarurligi bilan kafolatlanadi. 

Xalqaro  amaliyotda  «Auditorlarning  kasb  ahloqi  Kodeksi»  vaqti-vaqti  bilan 

yangilanib,  ayrim  qoidalari  yangi  tahrirda  tasdiqlanmoqda,  ularga  yangi 

tushuntirishlar va izohlar berib borilmoqda.